Моҳи январи соли 1929 дар Афғонистон як инқилоби азим ба вуҷуд омад ва шоҳ Амонуллоҳхони ислоҳотгар аз тахт сарнагун ва роҳбари шӯришгарон Ҳабибуллоҳи Калаконӣ бо лақабаи “Ходими дини Расулуллоҳ” подшоҳи Афғонистон эълон шуд. Ин аввалин бор буд, ки дар таърихи беш аз 180 солаи давлати Афғонистон як шахси оддӣ, деҳқони ангурфурӯш, он ҳам тоҷик зимоми қудратро ба даст гирифт. Гарчанде худи қиёми деҳқонони тоҷик ва сарнагун гардидани Амонуллоҳхон ҳеҷ гуна омили қавмӣ надошт.
Сабаби норизоиятӣ ва қиёмҳои мардум дар ислоҳоти шитобзадаи Амонуллоҳхон ва фаъолияти англисҳо дар байни аҳолӣ буд, ки онҳоро ба норозигӣ ва қиём таҳрик менамуданд.
Баъди эълони истиқлоли Афғонистон Амонуллоҳхон ба силсилаи ислоҳот ва дигаргуниҳои муҳимми таърихӣ даст зад, ки соњаҳои сиёсию идорӣ, иќтисодӣ, ҳуқуқӣ, маориф, низомӣ ва ѓайраро дар бар мегирифт. Ин ислоҳот ба асосњои бунёдии давлати суннатии Афѓонистон, расму анъанањои мардумї таъсири амиќ гузошт.
Дар ин давра низоми нави маориф асос гузошта шуд, мактабњои духтарона ташкил шуда, љавонон бо мусоидат ва ташвиќи давлат барои таҳсил ба кишварҳои хориҷӣ - Туркия, Олмон, Фаронса, Иттиходи Шуравӣ фиристода шуданд.
Дар соњаи низомї барои аввалин бор неруњои њавої ташкил шуд ва 65 нафар шогирдон барои тањсил дар ин ришта ба Иттињоди Шуравї,Туркия, Фаронса ва Италия фиристода шуданд.
Имтиёзи қабилаҳои паштун дар супоридани андоз то ҷое коҳиш ёфт. Мувофиқи дастур мебоист қабилаҳои паштуни ҷанубу шарқи кишвар низ мисли халқҳои ғайрипаштун андоз супоранд. Гарчанде барои ин қабилаҳо ҳаҷми пардохти андоз ба муддати 10 сол нисф ва ё 50% ҳаҷми муқаррариро ташкил медод (яъне онон ҳамчунон имтиёзи муҳим дар ин арса доштанд). Вале ҳамин низоми имтиёзии андоз низ боиси норозигии кабилаҳои паштуни ҷанубӣ ва ашрофи бонуфузи он (хонҳо, маликон) шуд.
Дар чунин шароити ҳассос ва печида дар охири соли 1927 амир Амонуллоҳххон ба сафари тулонии хориҷӣ баромад, ки дар ҷараёни он аз 12 кишвари Осиё ва Аврупо, аз ҷумла Ҳиндустон, Миср, Итолиё, Фаронса, Олмон, Бритониё, Белгия, Шветсария, Полша, Иттиҳоди Шуравӣ, Туркия, Эрон боздид намуд.
Баъди бозгашт аз сафар амир Амонуллоҳхон бо ќишрњои гуногуни ањолї суњбат ороста, аз таассуроташ бо њаяљон наќл мекард. Ба ќавли афѓоншиноси машњури аврупої Вартан Григорян боре Амонуллоҳхон ин таассуроташро аз дидањояш дар Аврупо дар мурољиат ба миллат чунин иброз дошта буд:” Мардуми хубам! Ба сахтї метавонам ба шумо иќдоми аз худгузаштагиамро ба кишвар ва шумо баён кунам. Ман аксари чизњои Аврупоро дидаам, хушњол хоњед шуд, ки бидонед. Њар љо ба гармї аз ман истиќбол шуд, аммо шахси худам набудам, ки дар ављи муфтахар мешудам, балки миллати афѓон буд, ки ѓарќ дар шодї мешуд. Њадафам аз ин мусофират он буд, ки рози тавсеъаи тааљубовари Аврупоро ба сурати тамом ва камол биомўзам. Аќидаи ман он аст, ки васоили муносиб барои пешрафти худ тањия кунем, содиќона орзу дорам, ки шоњиди пешрафти кишварам дар њама заминањо бо хезиш ва љањиш бошем... мутмаинтарин роњ барои тавсеъа он аст, ки тамоми талоши худро ба кор бубарем то писарону духтарон тањсил карда, бар тибќи стандарти рўз тарбият кунем. Маљбурем бигўем, ки бузургтарин рози тавсеъаи кишвари мо дур андохтани аќоид ва анъаноти кўњна ва фарсуда ва ба ќавли маъруф њаракат бо замон аст.. бояд ба дигар кишварњо нишон бидињем, ки дигар мардуми љоњиле нестем ва мусамам њастем, ки рўйи пойи худ, бидуни такя ба дигарон истода шавем”. Амонуллоҳхон дар августи соли 1928 дар Пағмон Луя Ҷирга даъват намуда, барномаи нави ислоҳот ва дигаргуниҳоро пешниҳод намуд, ки баъзе аз онҳо барои шароити онвақтаи Афғонистон он қадар муносиб набуданд ва муллоҳои иртиҷоӣ аз ин истифода намуда, мардумро бар муқобили шоҳи ислоҳотгар таҳрик намуданд.
Аз ҷумла, таҳсили якҷояи писарону духтарон ба роҳ монда шуда, гурӯҳи аввалини духтарон барои таҳсил ба хориҷа фиристода шуданд. Ба замми ин, ҳиҷоб ва ё чодарӣ манъ шуд. Шоҳ фармон дода буд, ки рӯзи истироҳат аз ҷумъа ба панҷшанбе иваз шавад. Ин дар ҳоле буд, ки рӯзи ҷумъа дар суннатҳои мардумӣ ва исломӣ як рӯзи муқаддас ҳисоб мешавад ва ҳеҷ давлати исломӣ дар ҳеҷ ҷойе ба унвони ислоҳот рӯзи ҷумъаро рӯзи корӣ эълон накардааст.
Шоҳ ҳамчунон фармон содир кард, то дар чорроњињои махсус дар Кобул таблуҳое (плакат) гузоштанд ва навиштанд, ки ҳеҷ зане бо барқаъ наметавонад аз ин ҷо убур намояд. Политсия иҷрои ин фармонро назорат мекард ва касе онро вайрон менамуд ҷарима меандохт.
Шоҳ инчунин тасмим гирифт либоси аврупоиро расмӣ ва маҷбурӣ созад, рафтор ва одоби муоширати аврупоӣ ҷорӣ гардад. Дар Пағмон ва дар Кобул ин тартиботро ҷорӣ мекарданд.
Бо фармони Амонуллоҳхон муллоҳои хатмкардаи мадрасаи Девбанд ба Афғонистон иҷозати омаданро надоштанд, имомхатибони масҷидҳо бояд имтиҳон месупориданд.Инҳо ҳама мавҷи норозигиро ба вуҷуд оварданд, вале Амонуллоҳхон дар ибтидо ба ин эътибор намедод, зеро баъд аз сафари Аврупо тағйир ёфта, як шахси бисёр мағрур шуд буд. Гарчанде Амонуллоҳхон, бешубҳа як подшоҳи ватандӯст буд ва дар марҳилаи аввал ислоҳоти ӯ мавриди қабули мардум қарор доштанд. Ислоҳоти Амонуллоҳхон аксаран ислоҳоти муфид буданд ва барои ислоҳи ҷомеаи афғонистонӣ ва тараққиёти он равона шуда буданд, аммо ислоҳоте ҳам амалӣ мешуданд, ки ҷомеа дар он замон ба қабули онҳо омода набуд ва гузашта аз он бисёр зараровар буд. Ба таври мисол шавқу ишқи Амонуллоҳхон ба тарзи зиндагии ғарбӣ ва кӯшиши ҷорӣ намудани ислоҳот дар соҳаҳои маишӣ ва зиндагии мардум: ҷорӣ кардани расми пӯшидани шиму костюм ва кулоҳи аврупоӣ, салом додан ба расми аврупоиҳо, манъ кардани чодарӣ, ба Аврупо барои таҳсил фиристодани духтарон ва ғайра дар бадном кардани ислоҳоти хуби Амонуллоҳхон нақши зиёд бозиданд. Аммо Амонуллоҳхон зоҳиран ба ин аҳамият намедод, тадриҷан дигар бо касе маслиҳат намекард. Ғурури шоҳӣ ба ӯ иҷозат намедод, то ба маслиҳатҳои шахсиятҳои огоҳ ва солимфикр гӯш диҳад. Фикр мекард, ки подшоҳӣ қудрати лоязол аст ва шоҳ ҳар чӣ бихоҳад амалӣ мешавад, ки ин як иштибоҳ буд.
Ба қавли муалифи китоби “Амир Ҳабибулоҳ-ходими динни Расуллулоҳ” Шоҳ Оғо Сиддиқ Муҷаддадӣ дар яке аз рӯзҳо Амонуллоҳхон дар Пағмон қарор дошт ва мутаҳамин, ки дар исёни ба ном “Исёни Муҳаммад Содиқи Муҷаддадӣ” гирифтор шуда буданд, ба Пағмон оварда шуда, дар баробари Амонуллоҳхон қарор доштанд. Дар ҳамин вақт овози азон баланд шуд. Ӯ рӯ ба тарафи Абдулазизхон, вазири ҳарбия намуда гуфт: “Чӣ вақт бошад, ки овози ин харҳо хомуш шавад”(мурод аз овози харҳо садои азон буд). Он гоҳ ба қозӣ Абдураҳмон нигариста гуфт: “Қозӣ соҳиб, дар ҳоле ки олитарин мансаби давлатиро, ки Қозиулқузотӣ аст бароят додам чаро боз ҳам болоям ҳукм куфр карди?( Қозиулқузот ҳам дар ҷумлаи мутаҳамин истода буд)”. Қозӣ дар ҷавоб гуфт: “Қаблан дар мавриди куфрат шубҳа доштам ва фатвои уламоро мутолиа намуда будам, вале акнун, ки шахсан овози куфрро аз даҳанат мешунавам, мегӯям, ки кофир ҳасти, кофир ҳасти, кофир ҳасти”. Шоҳ, ки ба ғазаб омада буд бидуни таҳқиқ аз соири маҳкумин ҳукми эъдоми ӯро таъид намуд”.
Руњониёни мутаассиб таблиѓоти васеи зидди Амонуллоҳро дар њама љо ба роњ андохта ўро “кофар” хитоб мекарданд ва мегуфтанд ислом дар хатар аст. Англисњо бо тамоми ќувват таблиѓоти манфиро пахш мекарданд.
Ҷосусҳои англис дар минтақаҳои қабоилӣ ва ҳатто шаҳрҳо овозаҳои дуруғро паҳн мекарданд, ки гӯиё Амонуллоҳхон дар Аврупо аз дини ислом даст кашидааст ва ба калисо меравад. Дар матбуоти аксҳои монтажшудаи малика Сурайё, ки сари у дар тани урёни зани аврупоӣ ба истилоҳ монтаж шуда буд, паҳн мегардид ва ба мардуми бесаводӣ қабоилӣ фаҳмонидани он ки ин аксҳои сохтагӣ мебошанд, бисёр мушкил буд.
Ҳамаи ин норозигӣ ва ғазаби мардумро бармехезонд. Оғози возеҳи буҳрони сиёсӣ шӯриши қабилаи шинворӣ дар шарқи кишвар дар моҳи ноябри соли 1928 буд. Ҳамзамон дар шимоли Кобул маркази нави муборизаи зидди давлати Амонуллоҳхон, ба раҳбарии Ҳабибуллоҳи Калаконӣ ба вуҷуд омад.
Дар ин шароит Амонуллоҳхон маҷбур шуд як қадам ақибнишинӣ кунад ва дар 20 декабри соли 1928 як эъломияи 18 моддаиро нашр кард, ки дар он аз ҷумла гуфта шуда буд:
-муллоҳои девбандӣ ба Афғонистон омада метавонанд;
- занону духтарон рӯй ва дастҳояшонро пӯшонида, мӯйҳояшонро кӯтоҳ намекунанд;
-занон либоси аврупоӣ напӯшида, чодарӣ ба сар мекунанд, духтарони донишҷӯ аз Туркия бозгардонида мешаванд;
- пеши роҳи ришват гирифта мешавад;
- дар тадриси муллоҳо аз онҳо шаҳодатнома пурсида намешавад;
- рӯзи рухсатӣ аз панҷшанбе ба ҷумъа оварда мешавад;
- касе агар шароб бинушад ҷазо мегирад ва ғайра.
Аммо ин ақибнишинии Амонуллоҳ дигар пеши роҳи ошӯбҳоро, гирифта натавонист. Яке аз шӯришҳои барои Амонуллоҳхон хатарнок ва сарнавиштзоз дар шимоли Кобул бо роҳбарии Ҳабибулоҳи Калаконӣ сар зад.
Ҳабибулоҳи Калаконӣ як деҳқони оддӣ, боғбон ва мевафуруши деҳотӣ буд ва аз батни мардум бархоста буд. Ҳабибулоҳ аммо як айёр, яъне ҷавонмард буд, далеру шуҷоъ, адолатпеша, ки аз одамони маккор, авомфиреб, золим, ришватхур нафрат дошт.
Ӯ соли 1890 дар деҳаи Калакон, ки дар 41 км шоҳроҳи Кобул Чорикор воқеъ аст, таваллуд шудааст. Мардуми Калакон бо ғуруру ҷасорати худ дар тамоми минтақа фарқ мекунанд. Далели ин иштироки калконихо дар хар се чанги Афгонистону Англия барои озодӣ ва истиклолияти мамлакати худ мебошад. Номи аслии падари Ҳабибулоҳ, қаҳрамони ҷанги дувуми Афғонистону Англия Аҳмадуллоҳ буд ва шӯҳрати ин ангурфурӯш замоне боло рафт, ки ӯ дар миёни борони тири душман аз санг ба санг ва аз хандақ ба хандақ ба ҷойи об худро мерасонид ва пас аз лаҳзае дар китфаш машки пур аз об гирифта, ба ташнагоне, ки аз тири душмани хунхор захмӣ шуда буданд об медод. Ин аст, ки ба ӯ лақаби “Сақои Шаҳидон” лақаб дода буданд.
Ҳабибулоҳ дар замони салтанати Амонуллоҳхон ва дар ҷанги сеюми Афғонистону Бритониё, ки Истиқлолиятро ба даст овард, ба артиши Афғонистон ворид шуд ва дар қушунҳои генерал Нодирхон то Парачинор рафт. Ҳабибулоҳ дар сафи артиш дар фуру нишондани шӯриш дар шарқи кишвар иштирок намуд. Ӯ пеш аз даъват шуданаш ба хидмати ҳарбӣ дар боғи муставфи ул-мамолик (падари Халилуллоҳи Халилӣ) дар Ҳусайнкут боғбон буд ва дар он чо бо амири сарнагуншудаи Бухоро Сайид Олимхон шинос шуда буд. Баъдан чанд муддат дар Қитъаи намунаи артиш, ки афсарони турк ташкил намуда буданд, хизмат кард.
Дар ҳамин давра ҳангоми ба рухсатӣ ба зодгоҳаш рафтан як дастаи дуздонро бо саркардагии Афзал ё Фазлу, ки мардумро ба дод оварда буданд ва ҳатто ҳукумат дар аз байн бурдани онҳо оҷиз буд, тавонист нест кунад, ки шуҳраташро дар байни мардум хеле зиёд кард. Аммо дуздони боқимонда аз гурӯҳи Фазлу аҳд карданд ва савганд хурданд, ки қасос мегиранд ва тамоми хонаводаи Калакониро аз байн мебаранд, ҳатто тифли гаҳвораро зинда намемонанд. Ин хабар ба гӯши аскари Қитъаи намуна расид ва ӯ шитобон ба Ҳусайнкут рафта оилаашро бо иҷозати хусураш ба хонаи падариаш деҳаи Калакон бурд.
Баъд аз ин ҳодиса Ҳабибулоҳ панҷ руз ба хизмат нарафт, зеро нахост аҳли оилаашро танҳо гузорад. Дар ин рӯзҳо буд, ки сарбозе барои бурдани ӯ ба Қитъаи аскарӣ ба Калакон омад ва дар натиҷаи муноқишаи сарзада тасодуфан кушта шуд. Ҳабибулоҳ ҳамин тавр дар зери таъқиби пулис қарор гирифт.
Баъд аз ин боз маҷбур шуд падар, бародар ва ҳамсарашро ба вулусволии Сурубӣ ба хонаи як дӯсташ бубарад.
Ба ҳар сурат зиндагӣ дар Калакон зери таъқиби пулис хатарнок буд ва чанд муддате пинҳонӣ бо ҷамъи дӯстонаш берун аз деҳаҳо зиндагӣ мекард ва дар ҳамин давра ба корвонҳои давлатӣ ва сарвати бойҳо ва ришватхорҳо ҳамла мекарданд. Аммо фарқи Ҳабибулоҳ аз гурӯҳҳои дуздон ин буд, ки ба моли мардум даст намезад, касеро озор намедод. Баръакс аз пули аз хазонаи давлат ва бойҳою золимон ситонидашуда ба мардум тақсим мекард.
Афғонистншиноси машҳури амрикоӣ Л.Адамек, дар китоби худ бо номи “Равобити хориҷии Амрико дар нимаи аввали қарни XX” менависад: “Ҳабибулоҳи Калаконӣ тамоми пулҳоеро, ки дар замони ҳарҷу марҷ аз тоҷирон, судхурон ва хазонаҳои давлат ба даст меовард, қисмати зиёди онро ба нодорон кумак менамуд то он ки дар байни онҳо минҳайси қаҳрамон шинохта шуд. Ӯ монанди Робин Ҳуд буд, ки аз ғаниҳо (бойҳо) пул меситонд ва ба фуқаро тақсим мекард”. Мирғулом Муҳаммад Ғубор дар асараш “Афғонистон дар масири таърих” менависад: “Роҳзанӣ ва дуздии Ҳабибулоҳи Калаконӣ бар хилофи дигар гурӯҳҳо бо айёрӣ ва ҷавонмардӣ ҳамроҳ буд ва фақат дороии ашхоси пулдор ва табақаи судхурро ҳадаф қарор медод ва бахше аз ғаноими бадастоварда аз корвонҳои давлатӣ ва мусофирони сарватмандро миёни табақаи маҳруми ҷомеа тақсим мекард ва аз таарруз ба занон ҳам парҳез мекард”. Ба ҳамин шакл Мирмуҳаммад Сиддиқи Фарҳанг ҳам дар асараш “Афғонистон дар панҷ қарни ахир” менависад, ки “ Ҳабибулоҳи Калаконӣ дар амалиёте, ки дар Кӯҳдоман ва атрофи он муртакиб мешуд танҳо ашхоси пулдор, хусусан табақаҳои ришватхур ва судхурро ҳадаф қарор медод ва аз даст бурдан ба дороиҳои мардумони камбизоат худдорӣ мекард ва аз ҳама муҳимтар ин ки ба занон эҳтиром мегузошт ва аз таарруз ба номуси ашхос парҳезгор буд”. Сайид Расули Лугарӣ, муаллифи китоби “Нигоҳе ба аҳди салтанати Амонӣ” менависад:” Ҳеҷ кас ин ҷуръатро надорад бигӯяд, ки Ҳабибулоҳ як дузди судхур буда, ки мехост аз роҳи дуздӣ пул ба даст оварад ва онро барои зиёд намудани молу манол ба кор барад. Ӯ душмани сарсахти маъмурини ришватхури давлат, сармоядорон ва туҷори судхур буд ва ҳамеша аз онҳо боҷ мегирифт, аммо ба фуқаро ва маҳрумин сахт меҳрубон ва раҳмдил буд ва аз моле, ки ба даст меовард ба фуқаро тақсим мекард”. Олими рус Соколов Страхов Ҳабибулоҳро “Пугачёви афғонӣ” номидааст ва гуфтаст, ки “Бачаи Сақо ба камбағалон коре надошт ва танхо ба маликон, тоҷирон ва маъмурон ҳамла мекард. Аъзоёни дастаи вай аз деҳқонони оддӣ иборат буданд ва тамоми рӯз ба кишту кор машғул мешуданд”.
Ба қавли муаррихин Ҳабибулоҳ пулу моли ба дастовардаашро се тақсим мекард. Як қисмат барои харидори яроқу кортус ва лавозимоти гурӯҳаш сарф мешуд. Қисмати дувум барои хуроку пӯшокаи онҳо ва қисми сеюмашро ба муҳтоҷон тақсим мекард. Хислати дигари аҷиби Ҳабибулоҳ ин буд, ки вақте корвонҳои давлатиро мусодира мекард, ба кирокашон, ки аз табақаи нодор буданд расид (квитансия)медод, ки дар ҳақиқат моли интиқолмешудаи онҳоро мусодира карданд ва бо ин расид давлат пули кирояи ҳайвони боркаш ва ё аробаю дигар василаи онҳоро пардохт менамуд. Аз ин рӯ, Ҳабибулоҳ дар байни мардум бисёр обру ва нуфуз дошт. Дар бораи шуҷоат ва далерӣ, шаҳомат ва бузургии Ҳабибулоҳ ҳаргуна нақлу ривоятҳо дар байни мардум паҳн шуда буд. «Дар атрофи қаҳрамониҳои вай суханҳо тарошиданд ва хобҳо диданд, овоза дарандохтанд, ки аз туфанги вай овози ҳақ ва дин меояд, у мазҳари каромот аст. Домани худро аз нон пур меку¬над ва ҳар кадар ба мардум бахш мекунад, ҳамон як домани нон тамом намешавад. Як доман кортусро ба сад рафиқи худ медиҳад, аммо ҳанӯз доманаш пур мебошад. Дар масҷид барои пирӯзии вай дуо мекарданд ва ӯро ходими дин номиданд. Занҳои солхурда назрҳо ба хотири комёбиаш ба гардан мегирифтанд ва дар ҳар дарахти куҳан, ки бар фарози қабри шаҳидон буд, нах мебастанд. Албатта вай аз миёни мардум буд ва қаҳрамони мардум».
Волии Кобул Алиаҳмадхон бо ёрии мардум тавонист гурӯҳҳои зиёди дӯздон ва роҳзанонро дастгир ва ба панҷаи қонун супорад, аммо мардум дар дастгирии Ҳабибулоҳ ба ӯ кумак намекарданд. Аз ин сабаб давлат роҳи таъқибу фишор ва лату куби мардуми Калаконро пеш гирифт, то Ҳабибулоҳи Калакониро ба давлат супоранд. Аз ин сабаб Калаконӣ ва дӯстонаш ба хулоса омаданд, ки ӯ Калаконро тарк кунад. Ҳабибулоҳи Калаконӣ ба Парачинори он тарафи сарҳад назди дӯсташ, ки аз давраи ҷанг бо англисҳо ёфта буд, рафт. Аммо давлат аз паногоҳи ӯ хабар шуд ва бо англисҳо мувофиқа намуд, то ӯро ба давлати Афғонистон супоранд. Ҳабибулоҳ ба воситаи касе аз мансабдорони давлат пешакӣ аз ин тасмими давлат хабар шуд ва пинҳонӣ аз сарҳад гузашта, ба Калакон омад ва аз нав ҳамон кӯҳи “Декча”-ро паногоҳи худ қарор дода, ба машғулияти пештарааш идома дод.
Дар ин миён вазъият дар минтақаҳо гуногуни Афғонистон муташаниҷ мешуд ва махсусан қиёми қабилаҳои шинворӣ дар Шарқ Амонуллоҳхонро нигарон карда буд. Аз тарафи дигар вазъияти шимоли Кобул ҳам барои давлат хатарнок буд. Аз ин рӯ, ба Аҳмадалихон дастур дод то масъалаи Шимолиро яктарфа кунад ва қувваҳои низомиро ба Кобул баргардонад. Аҳмадалихон ба ҷуз аз музокира бо Ҳабибулоҳ дигар чораи надошт. Ниҳоят ин мулоқот сурат гирифт ва аз тарафи давлат ба Ҳабибулоҳ пешниҳод шуд, ки ба давлат таслим шавад ва дар вазифаи "дуздбигир" бо рафиқонаш дар бадали маоши ҳармоҳа кор кунад. Ҳабибулоҳ зимни қабули ин пешниҳод шарт гузошт, ки азбаски баъд аз ин тамоми дуздони қавии минтақа душмани ӯ мешаванд 100 нафар рафиқонашро давлат мусаллаҳ намояд ва маликони Калаконро аз ҳабс озод намояд. Амонулохон ин пешниҳодро қабул кард. Ба Ҳабибулоҳ 82 мил силоҳ бо котрусҳо дода шуд ва ба ӯ ва Саидҳусейн ба ҳар кадом 100 кобулигӣ ва ба рафиқонаш 30 кобулигӣ маош таъин намуд. Бояд зикр намуд, ки то ин вақт рафиқони Ҳабибулоҳ ҳамагӣ 10 мил силоҳ доштанд.
Аммо дере нагузашт, ки Амонуллоҳхон аз ин тасмимаш ва мусаллаҳ намудани дастаи Ҳабибулоҳ пушаймон шуд ва дастур дод то ӯ дастгир ва ба қатл расонида шавад. Ин аҳдшикании Амонуллоҳхон Ҳабибулоҳ ва тамоми бузургони минтақаро ошуфта сохт ва дар пайи андешидани чораҳо шуданд. Қувваҳои давлатӣ қалъаи Регии Қарабоғро, ки Ҳабибулоҳ ва рафиқонаш ҷамъ шуда буданд, муҳосира намуданд ва ҷанги сахте ба вуқӯъ пайваст. Дар натиҷа Ҳабибулоҳ ва рафиқонаш муҳосираро шикаста аз қалъа берун шуданд. Ин ҳамла ва аҳдшикании Амонуллоҳхон тасмими Ҳабибулоҳро барои мубориза бо давлат ва сарнагун кардани Амонуллоҳхон қатъӣ сохт ва аз тарафи дигар, ҷанг дар қалъа заифии давлатро нишон дод, ки дар як шабонарӯзи ҷанг натавонист аз Кобул қувваҳои кумакиро ба минтақа фиристонад.
Ҳамин тавр, омодагиҳо ба қиёми мусаллаҳона дар Шимолӣ ҳамроҳ бо музокирот бо бузургони қавмӣ ва руҳониёни баландмартаба оғоз шуданд. Ҳабибулоҳ аввал бо шахсияти бисёр пурнуфуз Абдуллоҷон Соҳибзода Муҷаддадӣ мулоқот намуда, уро аз нияташ огоҳ намуд ва машвараҳои уро гирифт, баъдан бо машвараи ӯ бо рӯҳонии дигари пурнуфуз Бузургҷон Муҷаддадӣ мулоқот намуд, ки машвара ва доираи ашхоси бо ӯ наздик аз ҳар як қишри ҷомеа, аз ҷумла Шамсулҳақ Муҷаддадӣ машҳур ба Ҳазрати Кӯҳистон, Мавлавӣ Абдулғанӣ машҳур ба Мавлавӣ соҳиб Қалъаи Баланд, набераҳои Мирмасҷидихон, қаҳрамони ҷанги аввали англису афғон, ки дар минтақаҳои гуногуни шимол Кобул, Парвон, Тагоб ва ғайра нуфузи зиёд доштанд, мулоқот намуда, ҳадафашро, ки танҳо сарнагун намудани Амонуллоҳхони аз дин беруншуда мебошад, тавзеҳ медод ва ваъдаи ҳамагуна ҳамкориҳоро мегирифт. Ниҳоят бо кӯшиши Абдуллоҷон ва Бузургҷон навбати мулоқот бо муинусалтана Иноятуллохон расид ва дар хонаи хусури Абдуллоҷон Абдураҳмони Пупалзай бо муинусалтана Иноятуллохон, сардор Ҳайётуллохон, сардор Усмонхон ноибулҳукумаи собиқи Қандаҳор мулоқот намуд. Дар мулоқот ҳар се сардор ба як қиёми умумӣ бар зидди Амонуллоҳхон мувофиқат намуданд ва қарор бар ин шуда буд, ки як ҳафта пеш аз оғози шӯриш боз мулоқот менамоянд.
Аммо дар муҳлати муайншуда Иноятулло ба мулоқоти Ҳабибулоҳ дигар ҳозир нашуд ва ҳамин аҳдшикании ӯ боис шуд, ки шуришгарон дигар барои супоридани қудрат ба Иноятулло баъд аз сарнагунии Амонуллоҳ дигар розӣ нашуданд. Ба қавли Шоҳоғо Сиддиқи Муҷаддадӣ мувофиқа ба ин буд, ки баъд аз пирӯзии қиём Иноятуллоро ба подшоҳӣ бардоранд, зеро ҳадаф сарнагунии Амонуллоҳ барои ислоҳотҳои зиддидиниаш буд.
Ниҳоят баъд аз омодагиҳои ҳамаҷониба ва таблиғу тарвиҷи ҳадафҳои қиём дар байни мардум рӯзи ҷумъаи 18 қавс(9 декабри сози 1928). Соати 9 субҳ шӯришгарони мусаллаҳ бо 118 мил силоҳи оташфишон, дигарон бог досу белу каланд, сихи тануршурию дигар василаҳо ба самти Кобул ҳаракат карданд.
14 январи соли 1929 қувваҳои шӯришгар ба Кобул дохил шуданд. Амонуллоҳхон маҷбур шуд, ки аз тоҷу тахти подшоҳӣ ба фоидаи бародараш Иноятуллохон даст кашад. Иноятуллохон ба назди Ҳабибулоҳи Калакони ҳайат фиристод ва даъват кард, ки ба ӯ байъат кунад, аммо бо назардошти ба ваъдааш вафо накардан шӯришгарон ин даъватро ва радд намуданд ва ҳукумати ӯ аз 3 рўз зиёд идома пайдо накард. 18 январ дастањои шўришї бо роњбарии Њабибуллоҳи Калаконї вориди ќасри подшоњї шуданд. Ҳамин тавр, Ҳабибуллоҳи Калакони бо лақаби “Ходими дини Расулуллулоҳ” подшоњи Афѓонистон эълон гардид.
Рӯзи 20 январ подшоҳе, ки аз нодортарин табақаи ҷомеа баромада, қариб бо дасти холӣ лашкари муназзами давлатро шикаст дод ва ҳукумати қариб дусадсолаи ашрофиро сарнагун намуда буд, дар қасри подшоҳӣ бо мардум мулоқот кард ва ҳадафу самтҳои фаъолияти ҳукуматашро эълон намуд. Ин аввалин бор дар таърихи ин давлати дусадсола буд, ки мардуми оддӣ вориди қасри подшоҳӣ мешуданд ва аз наздик бо подшоҳашон мулоқот мекарданд. Дар гузашта, ҳатто аз берун, аз наздикиҳои девори қаср гузаштан барои мардум мамнуъ буд. Подшоҳ ба аскарони асиршуда хитоб намуда гуфт, ки касе бо ман мардонавор ҷанг кардааст, дӯсти ман аст” ва онҳоро озод намуд, то ба хонаҳояшон бираванд
Қобили зикр аст, ки бо омадани шӯришгарон ба шаҳр эълон шуд, ки амнияти мол ва номуси мардум тазмин аст, ҳеҷ касе ҳақ надорад ба дукон ва хонаҳои мардум ворид шавад, амнияти сафоратҳои кишварҳои хориҷӣ пурра таъмин гардид.
Ҳамон вақтҳо ва ҳатто имрӯз расм аст, ки Ҳабибулоҳи Калакониро дузди бесавод ва дур аз сиёсат мехонанд, ки ҳукумати дусадсолаи паштунҳоро сарнагун кард. Аммо саволи муҳим ин ҷост, ки магар дар ҳамин таърихи дусадсолаи хонадони шоҳӣ оё зуран сарнагун кардан, қатл кардан, кур кардани шоҳон кам будааст?. Кадом бесавод ва дур аз сиёсат чунин шуришро бо тамоми санъаташ бо машвара ва маслиҳати бузургон, мусафедон ва руҳониёни пурнуфуз ва сардорону ҳатто муинусалтана омода карда метавонад? Албатта Ҳабибулоҳ хатро хондан наметавонист, сиёсатмадори расмӣ набуд, дар давлат кадом мансабе надошт, аммо дар мактаби зиндагӣ дарсу таҷриба гирифта, обутоб ёфта буд. Аз ҳама муҳимаш ӯ як айёр, як ҷавонмард буд, ойини ҷавонмардӣ раҳнамои ӯ буд: адолатпеша, бовиҷдон, душмани золимону мустабидин ва дар аҳдаш пойбанд.
Ҳабибулоҳ амният ва иззати хоҳарони Амонуллоҳро ҳифз кард ва ба хонаводаҳояшон супорид. Ҳатто хонаводаи Нодирхон дар Кобул буд, вале аз хонаводаи ӯ истифодаи сиёсӣ нанамуд. Гузашта аз он, онҳоро ба ҷойи амни қаср интиқол доданд.
Дар ҳоле, ки бо баъди омаданаш Нодирхони генерали “босаводу сиёсатмадор” на танҳо савганди дар Қуръон навишатаашро шикаст, балки ба хонаводаи подшоҳ беэҳтиромӣ намуд. Зани дувуми Ҳабибулоҳ, Беназирро, ки аз хонаводаи муҳаммадзоиҳо буд, зуран ба шавҳар дод ва зани аввалаш, Бибисангариро, ки зери шиканҷа ҳам ба шавҳар баромаданро қабул накард, 15 сол дар зиндон нигоҳ дошт ва баъд бо ду духтараш ба Мазор Шариф бадарға кард, ки то охири умр аз Мазори Шариф берун омада наметавонист.
Ё ки сардор Муҳаммад Довудхон, писари амаки Зоҳиршоҳ вақте табадуллоти давлатӣ кард хонаводаи шоҳро гаравгон гирифт ва то вақте номаи истеъфои Зоҳиршоҳоро нагирифт, онҳоро иҷозати ба Рим рафтанро надод. Ин хел мисолҳо дар таърихи сулолаҳои бонасаби подшоҳӣ хеле бисёр аст.
Дар рӯзи ҷашни истиқлоли Афғонистон Ҳабибулоҳ ба Амонуллоҳхон, ки дар Рим буд, номаи табрикӣ ирсол намуд ва хизматҳои ӯро дар истирдоди истиқлол таъкид намуд. Аммо бо омадани Нодирхон номи Амонуллоҳхон аз ҳама ҷо гирифта шуд ва ёде аз ӯ намекарданд.
Ҳабибулоҳ дар ҳамон ҷашни истиқлол вақте ба маҳалли ҷашн ворид шуд, дид ки байни мардум ва ашрофони дар минбар буда симхор кашида шудаааст. Ӯ дастур дод ки симхор бардошта шавад, яъне нахост, ки байни подшоҳ ва мардумаш симхор бошад.
Хабаргузории Ҷумҳурии Исломӣ, чопи Теҳрон дар шумораи 27 ҳамали соли 1392 (16 апрели соли 2013) дар мавриди баёнияи амир Ҳабибулоҳ дар маросими Ҷашни Истиқлол таҳти унвони “Амир Ҳабибулоҳи Калаконӣ ва шабеҳнависӣ” ҷунин шарҳ медиҳад: “ Барои он ки нишон бидиҳем Амир Ҳабибулоҳхон яке аз айёре буд, ки дуздӣ ва дағалкорӣ дар қомусаш вуҷуд надошт ва ҳатто дар гуфтор ва кирдор алайҳи он мубориза мекард ва аз ҳиммати олӣ бархурдор буд ба мавриде ишора мекунам, ки бисёр камтар мавриди мавриди таваҷуҳи фарҳехтагон қарор гирифтааст. Ин маврид масъалаи дағалкории фарҳангӣ мебошад. Дар дунёи нависандагӣ падидае вуҷуд дорад бо номи шабеҳнависӣ. Ба касе гуфта мешавад, ки дар муқобили дарёфти пул ба номи шахси дигаре китоб ё мақола менависад. Ё он ки дар муқобили дарёфти пул иҷоза медиҳад, ки мақола ё китобаш бо номи шахси дигаре чоп шавад...
Амир Ҳабибулоҳ аввалин давлатмарди дунё мебошад, ки на танҳо шабеҳнависиро истихдом накард, балки талош намуд, ки суханрониҳои худро ба дасти онҳо насупорад ва ҳарфҳои дили худро бидуни восита бо мардум дар миён бигзорад”.
Ба қавли Оғо Шоҳ Сиддиқи Муҷаддадӣ дар солрӯзи ҷашни истиқлол мутобиқи барнома бояд Ҳабибулоҳхон дар минбари хитоба меистод ва вазири дарбор Атоулҳақ хитобаи табрикии амирро қироат мекард. Ҳамин ки вазир пеш омад Ҳабибулоҳ гуфт: “ Худоям ба ман забон бахшида, чаро бо забони худам бо мардумам сухан нагӯям. Ҳоҷат ба навишта нест. Он гоҳ лаб ба сухан кушод ва гуфт : “Мардуми шуҷои Афғонистон, ассалому алайкум. Ҷашни истиқлол ва озодии кишвар ба ҳаматон муборак боша! Имрӯз ҷашни истиқлоли Авғонистон аст. Истиқлол аз шумо мардум аст, на аз падари Амонуллоҳ ва на аз падари фақири ман. Шумо мардум будед, ки истиқлолро ба зӯри шамшертон гирифтен. Ҳеҷ почо дар ҷанг кушта нашуда, нишон бидиҳед як сардорро, ки дар ҳамин ҷанги истиқлол кушта шуда бошад, балки куштаҳо ҳама аз мардуми бечора аст ва хушӣ ва ифтихори он аз аз почо ва хонадони онҳо”. Дар ин суханронии сода мебинем, ки барои аввалин бор як подшоҳ хоксорона фидокориҳо ва ҷоннисориҳои мардумро дар ҳузурашон эътироф мекунад. Он чи ки аз ин суханронӣ бармеояд ин аст, ки барои ӯ ҳатто дағалкории фарҳангӣ қобили таҳаммул набуд, чӣ расад ба дуздӣ”.
Қиёми деҳқонони тоҷики Шимолӣ ҳеҷ гунаи омили қавмӣ надошт ва ба муқобили қавме набуд, аммо раҳбарони паштун, ба хусус Муҳаммад Нодирхон тавонистанд тамоми паштунҳоро бо таблиғоти васеи зиддитоҷикӣ, ки гӯё саркардаи шӯриш як «тоҷики пойлуч» ва «бенасаб» бо номи Бачаи Сақав (онҳо Ҳабибуллоҳро таҳқиромез Бачаи Сақав, яъне бачаи обкаш номиданд), тахти подшоҳии афғонҳоро ба даст гирифтааст, ба муқобили ҳукумати Ҳабибуллоҳ таҳрик намоянд.
Бародари Нодирхон- Шоҳмаҳмуд дар байни қабилаҳои ҷоҷӣ таблиғ мекард, бародари дигараш Шоҳвалӣ дар миёни қабилаҳои мангал, худи Нодирхон ба торҳои эҳсосоти қабилавии ҷадронҳо нохун мезад. Ҳазорон нафарро аз қабилаҳои вазирӣ ва турии он тарафи сарҳад ҷалб карда буданд. Албатта, таваҷҷуҳи асосӣ ба қабилаҳои дурронӣ нигаронида шуда буд. Таблиғоти васеи зидди Ҳабибулоҳи тоҷик аз тариқи рӯзномаи Ислоҳ” ба роҳ монда шуда буд. Ишғоли тахти шоҳӣ аз тарафи тоҷик таҳдид ба шараф ва номуси паштунҳо хонда шуда буд, ки наметавонист қабоили гуногуни паштунҳоро таҳрик накунад.
Дар ибтидо худи Амонуллоҳхон аз Қандаҳор аз англисҳо ёрӣ хост, аммо ҷавоби рад гирифт. Саъю талошњои Амонуллоҳхон дурронињоро ба нангу номус овард ва онњо байни худ маслињат ва машварат карданд, ки дар барќарор кардани салтанати дубораи дурронињо ва аз чанголи мардуми ба истилоњ «бе аслу насаби тољик» рањонидани он ба Амонуллоҳхон њамаљониба мусоидат намоянд. Бинобар ин, дурронињо аз байни худ то 4 њазор аскари довталаб љамъоварї намуда буданд. Дар маљмуъ Амонуллоҳхон аз 10 то 14 њазор неруи низомї ва ѓайринизомї ташкил дода, дар таърихи 27 марти соли 1929 аз Ќандањор ба љониби Кобул њаракат намуд. Аммо дар муњорибае, ки моњи май дар назди Калоти Ѓилљоӣ ба амал омада буд, Амонуллоҳхон шикаст хўрд ва Афѓонистонро тарк карда, ба Италия муњољират намуд.
Дар шикасти Ҳукумати Ҳабибулохони Калаконӣ омилҳои ҳам дохилӣ ва ҳам хориҷӣ таъсиргузор буданд. Омили таъсиргузори дохилӣ ин буд, ки дар замони њукмронии кўтоњмуддати Ҳабибулоҳи Калаконӣ мавќеи руњониён ва феодалњо аз нав мустањкам шуда, заминдорї ва соњиби њокимияти марказї ва мањаллии Афѓонистон ба дасти онњо гузашт. Харљу харољоте, ки барои сохтмони дастгоҳи нави њукуматї ва ташкили ќўшунњои њарбї сарф карда мешуданд, инчунин талаю торољгарињои руњониён ва феодалњо хазинаи хароби давлатиро тамоман ќасод карданд ва њукумати Њабибуллохон душворињои вазнини молиявиро аз сар мегузаронид. Бинобар ин, ҳаљми андозњо на ин ки кам карда нашуданд, балки боќиёти солњои гузашта ва њамаи андозњо ба мисли замонњои пешина бе каму кост пурраву барзиёд рўёнида мешуданд. Ин њолат оммаи дењќононеро, ки ба Њабибуллохон умед ва боварии зиёд доштанд, маъюс, дилшикаста ва ноумед гардонд ва дар байни онњо норозигї ва шўру ошуб ба амал меомад.
Аз њукумати Њабибуллоҳхон махсусан маликњо ва ашрофу аъёни ќабилањои љануби Афѓонистон норозигии зиёд доштанд, зеро онњо, ки пештар тамоми амалњои маъмурї ва њарбиро соњиб буданд, акнун розї шуда наметавонистанд, ки њама вазифањои муњимми давлатї дар дасти феодалњо ва рўњониёни минтақањои шимолї бошад.
Омили хориҷии сарнагунии давлати Ҳабибулоҳ ҳам бисёр барҷаста буд. Њукуматдорони Англия, ки њанўз аз давраи сар задании шўриш бо гурўњњои иртиљої алоќа доштанд ва љосуси англисӣ подполковник Лоуренс онњоро ба қиём ва исёнгарї даъват намуда буд, ният доштанд, ки Афѓонистонро ба маркази муборизаи зидди Иттиҳоди Шуравї табдил дињанд. Мањз дар њамин давра фаъолияти босмачиён љоннок гардида, аз хоки Афѓонистон чандин маротиба ба сарњади шуравї њамла оварданд.
Њељ як кишвари хориљї њукумати Калакониро ба расмият нашинохт. Иттињоди Шўравї ҳам аз Ҳабибулоҳи тоҷик пуштибонӣ накард, гарчанде аз табақаи поинтарини ҷомеа буд.
Дар мавриди тарҷеҳи ҳамкории Иттиҳоди Шуравӣ ба гурӯҳҳо ва аҳзоби паштун воқеият ин аст, ки дар сиёсати Русия нисбат ба Афғонистон дар тӯли таърих ҳамеша ба қавми паштун, ба қавли онҳо «миллати давлатсоз», ки аксари аҳолии Афғонистонро гӯиё ташкил менамояд, асос ёфта аст. Баъд аз ба сари қудрат расидани Ҳабибуллоҳи Калаконӣ дар соли 1929 дар натиҷаи шӯриши деҳқонони шимоли Кобул резиденти вақти шуравӣ дар Кобул ба раҳбарони шӯравӣ тавсия дод то аз Ҳабибуллоҳи Калаконӣ, ки намояндаи деҳқонони камбағал буд, пуштибонӣ шавад. Аммо боз ҳам қавмияти Хабибуллоҳи Калаконӣ монеъ шуд то Шуравӣ аз ӯ пуштибонӣ намояд. Дар ин замина баҳсҳои зиёде байни ОГПУ ва НКИД (Комиссариати халқии корҳои хориҷӣ) сурат гирифт, ки намояндагони дувумӣ Хабибуллоҳи Калакониро дар робита доштан бо англисҳо мутаҳам мекарданд. Гарчанде ҳеҷ далеле барои ин иддаоҳо надоштанд ва то имрӯз ҳам чунин шаҳодате вуҷуд надорад.
Георгий Агабеков, корманди собиқи ОГПУ, ки дар Афғонистон кор карда буд ва баъдан ба Ғарб фирор намуд, менависад: «Намояндагони мо (ОГПУ), бо такя ба фактҳо исбот менамуданд, ки Бачаи Сақо (Ҳабибуллоҳи Калаконӣ) аз табақаҳои поёнӣ баромада аст ва ба деҳқонон такя мекунад, манфиати онҳоро ҳимоя менамояд ва бовар мекунондем, ки бо дастгирии ӯ метавонем ба тадриҷ Афғонистонро «советӣ» намоем. Чунин фактҳоро меовардем, ки ҳукумати Бачаи Сақо пурра аз деҳқонони бесаводу камсавод, аммо касоне, ки ниёзмандиҳои аҳолиро медонистанд, иборат буд. Бачаи Сақо баъд аз соҳиб шудан ба қудрат тамоми қарзҳо аз андози деҳқононро аз солҳои гузашта бекор кард, ба мусодираи заминҳои помешикони калон ва тақсим намудани он ба деҳқонон оғоз намуд, тамоми хизматчиёни баландрутбаи куҳнаро бо хизматчиёни баромадашон аз мардум иваз намуд. Барои ҳамин дар байни мардум обрӯи калон дошт».
Георгий Агабеков, ба қавли худаш дар мулоқот бо ҷонишини НКИД Қараханов кӯшиши зиёд намуд то исбот намояд, ки Бачаи Сақо ҷосуси англисҳо нест, ин Нодирхон аст, ки англисҳо ӯро ба Ҳиндустон иҷозати рафтан додаанд то муборизаро барои сарнагун намудани Бачаи Сақо оғоз намояд. Аммо якбора Қараханов гуфт: медонед бо Нодирхон кор кардан, назар ба Бачаи Сақо беҳтар аст. Зеро Бачаи Сақо аз рӯйи миллат тоҷик аст ва табиатан дар Туркистон ҳамқабилаҳои худро дорад ва барои таҷовуз ба тарафи сарҳадҳои мо кӯшиш хоҳад кард. Дар ҳоле ки Нодирхон афғони тоза аст ва кӯшишҳои ӯ ба тарафи сарҳади Ҳиндустон равона хоҳанд шуд».
Ҳамин тавр, ба қавли Г.Агабеков Бюрои Сиёсӣ далелҳои Комиссариати халқии корҳои хориҷиро дуруст ҳисоб кард ва тасмим гирифт амир Амонуллоҳ - намояндаи помешикон ва хонҳоро ба муқобили (бачаи обкаш», пролетар - Бачаи Сақо дастгирӣ намояд.
Бешубҳа, дар тасмгириҳои шуравиҳо сиёсат ва амалкардҳои Ҳабибулоҳ низ таъсиргузор буданд. Ӯ ҳанӯз аз солҳои боғбониаш бо Сайид Олимхон шинос шуда буд ва дар бораи тасарруфи Бухоро аз тарафи болшевикҳо қиссаҳо шунида буд. Ба замми ин баъди ба қудрат расидан бо роҳбари дастаи босмачиёни Тоҷикистон Иброҳимбек дар Кобул мулоқот намуда буд. Аз ҳама муҳимаш ин аст, ки чанд бор дар бораи озод намудани Бухорои Шариф аз чанги болшевикҳо изҳорот дода буд.
Ин буд, ки 15 апрели соли 1929 дастаи 2 ҳазорнафараи сарбозони сурх, зери фармондеҳии собиқ атташеи низомии Шуравӣ дар Кобул В. Примаков ( бо номи мустаори афсари туркӣ Роғиббой) ва афғонҳои фирорӣ бо саркардагии сафири Афғонистон дар Маскав Ғулом Набихони Чархӣ ва дастгирии 6 ҳавопаймо аз ноҳияи Тирмиз дарёро тавассути қаиқҳо гузашта, ба муқобили Афғонистон, бо мақсади сарнагун намудани ҳукумати Ҳабибуллоҳи Калаконӣ ҳуҷум намуданд. Дастаи В. Примаков шаҳри Мазори Шариф ва Тошқурғонро зери назорати худ дароварда, ба тарафи Самангон ҳаракат намуд. Дар ҷангҳо бо муҷоҳиддини афғон ҳазорон нафар афғон кушта шуд. Ба қавли Халилуллоҳи Халилӣ ки худаш шоҳиди ин воқеаҳо будааст, «таҷовузгарон дар масири роҳи тангии Тошқурғон то Айбаку Работаки Самангон ҳар киро ки дар роҳ медиданд ҳадафи гулула қарор медоданд, ҳар ҷо ҷамъеро медиданд бо бордумони тайёра ва оташи туп маҳв мекарданд. Аз тангии Тошқурғон то Айбак ва Работак бештар аз 4 ҳазор шаҳид ба хоку хун ғалтида ва садҳо маҷруҳ зинда–зинда аз ташнагӣ ҷон дода буданд». Эҳтимол ин рақамҳо иғроқомез бошанд. Ба ҳар сурат, баъд аз хабари ҳуҷуми русҳо «Амонуллоҳ нахост бо ин амали нангин ва шармовар тоҷу тахти рафтаашро боз гардонад ва оворагиро дар диёри бегона бар подшоҳӣ тарҷеҳ дод».
Ба қавли мутахассисон дар тасмимгирии Амонуллохон мактуби Маҳмуди Тарзӣ, ки дар он, аз ҷумла ду мисраъ аз абёти Саъдии Шерозӣ оварда шуда буд, бисёр асаргузор будааст:
Ҳаққо, ки бо уқубати дузах баробар аст,
Рафтан ба поймардии ҳамсоя дар биҳишт.
Баъд аз Афғонистонро тарк намудани Амонуллоҳхон роҳбарияти Шӯравӣ таҷовузи худро бефоида хонда, сарбозонашро аз Афғонистон хориҷ намуд.
Дар моҳи сентябри соли 1929 ҳангоме ки ҳукумати Калаконӣ ба буҳрони амиқ дучор шуда буд, ҳуҷуми қушунҳои даҳҳазорнафарии Нодирхон оғоз шуд. 15 октябр ба қавли Мирғулом Муҳаммади Ғубор, «лашкари ҳашарӣ», иборат аз паштунҳои қавми вазирии он тарафи «хати Дюранд» ҳукумати Ҳабибулоҳхонро сарнагун намуданд. Калаконӣ ба тарафи Чорикор ва Ҷабалуссироҷ ақибнишинӣ кард. Нодирхон подшоҳи Афғонистон эълон шуд. Баъд аз ин Нодирхон аз тарси ҳуҷуми дубораи Ҳабибулоҳ бо миёнҷигарии рӯҳонии соҳибнуфуз Ҳазрати Шӯр Бозор дар 7 варақи “Қуръон” худаш ва бародаронаш, Ҳошимхон, Шоҳмаҳмуд, Шоҳвалӣ савганди худро навиштанд, ки Калаконӣ ва тарафдоронашро мавриди авф қарор медиҳад ва аз онҳо даъват кард, ки ба Кобул биёянд.
Калаконии зудбовар бо дидани савганди Нодирхон дар китоби муқаддаси “Қуръон” бовар кард ва Қуръонро бӯсид, онро ба рӯйю чашм молида ва силоҳро аз камарбандаш кушоду ба замин гузошта, якҷо бо ёрони наздикаш ба дарбори Нодирхон омад. Бо муҷарради расидан ба ҳузури Нодирхон муҳри подшоҳиро аз гардан гирифта назди Нодирхон гузошт ва гуфт: “Худоё ту гувоҳ бош, бо ҳама хатароте, ки аз чор тараф Афғонистонро таҳдид мекард, мани боғбонзодаи бесавод онро саломат ва бидуни каму кост ба ин Нодирхон таслим мекунам. Албатта иродаи Ту чунин рафта буд. Умедворам рӯзе салтанатро аз хонаводаи ӯ мегиранд онҳо низ ин амонатро бо ҳудуди комилаш, саломат ба фарзандони ватан месупоранд”. Виқор ва матонати Ҳабибулоҳ курсинишинони дарборро ба даҳшат андохта буд ва касе ҷуръати онро надошт, ки ба ӯ нигоҳ кунад. Ҳабибулоҳ сипас рӯ ба тарафи Нодир кард ва гуфт: “Зинҳор аз ин вазироне, ки даври ту ҳалқа бастаанд, бале -бале мегӯянд иҳтироз кун. Амонуллоҳхонро фиреб доданд, маро фирефтанд, туро низ фиреб хоҳанд дод”. Баъд рӯяшро ба сӯйи яке аз вазирони собиқ гардонд ва гуфт:”Магар чунин нест?”.
Суханони вай чунон таъсир карда буданд, ки он вазир беихтиёр ба по хоста, дастҳоро ба сина ниҳода, сарашро ба расми таъзим фуруд оварда, тасдиқ кард: “Бале қурбон , чунин аст”.
Њабибуллоҳхон ба Нодирхон хитоб карда гуфт: «Дар боби худам хоњише надорам, аммо дар боби рафиќњоям ќассоб нахоњї буд, ки бикўшї, бозаргон нестї, ки бифурушї! Шояд ба монанди љавонмардон ба паймони худ вафо кунї?» Аммо Нодирхон на љавонмардї дошт ва на ба паймонаш вафо кард.
Баъд аз як ҳафтаи дар маҳбас будан Ҳабибулоҳхон бо тамоми ёронаш тирборон шуданд ва ҷасадҳои онҳо дар майдон ба дор овехта шуда, чанд рӯз барои тарсонидани мардум онҷо боқӣ монданд.
Ҳамин тавр, ба қавли Мирғулом Муҳаммади Ғубор, «лашкари ҳашарӣ», иборат аз паштунҳои қавми вазирии он тарафи «хатти Дюранд» ҳукумати Ҳабибуллоҳро сарнагун ва минтақаҳои тоҷикнишини шимоли Кобул ғорат ва мардуми он қатли ом шуданд. “Муҳаммад Гулхони Муманд, ки дар ихтиёраш қувваҳои 25 ҳазорнафарии ҳашарӣ ва як фирқаи (дивизия)-и аскарии муназзам дошт,-менависад Муҳаммад Ғубор - дар Кописо ва Парвон даст ба чунон амалиёте зад, ки дар як кишвари фатҳшудаи хориҷӣ ҳам маҷоз нест”. Ба қавли профессори донишгоҳи Кобул Расул Раҳин, мумандиҳо ҳазорон асири тоҷики Кописо ва Парвонро, ки аз хонаҳояшон ҷамъ карда буданд ба номи «қавми шоҳ Ҳабибулоҳи Калаконӣ» ба зиндонҳои Кобул фиристода, дороиҳои онҳоро барои лашкариён мубоҳ эълон карданд. Гузашта аз ин, давлат барои ҳар сари буридаи тоҷик як ҳазор афғонӣ инъом эълон кард. Табиист, ки лашкариёни қавмӣ тоҷикро дигар асир намекарданд, зеро сари буридаи ӯ фоидаи зиёд меовард”.
Бешубҳа, Ҳабибулоҳхони Калаконӣ ҷавонмарди далеру шуҷоъ, ватандӯсти воқеӣ, адолатпеша, ки аз умқи тӯдаҳо зуҳур карда буд, барои аввалин бор як инқилоби мардумиро роҳбарӣ кард ва низоми истибдодии қабиласолориро сарнагун сохт. Аммо, аз як тараф, хушбоварии тоҷикӣ, аз тарафи дигар, таассуби қавмии паштунӣ, мудохилаи рӯйирости хориҷиён нагузоштанд, то аз самараи ин инқилоб ба нафъи мардуми ранҷдидаи ин кишвар истифода шавад.
Қосимшоҳ Искандаров, доктори
илмҳои таърих