Хуҷова Мавҷуда,
ходими пешбари илмии Шуъбаи
матншиносӣ, таҳқиқ ва нашри мероси хаттӣ
Сӯзании Самарқандӣ шоири тавонои асри XII буда, дар миёни ҳамасронаш аз ҷумлаи шоирони пурмаҳсул ва машҳур маҳсуб меёбад. Ин шоири тавоно ҳам дар адаби порсӣ ва ҳам адаби тозӣ соҳиби қареҳаи баланди эҷодӣ буда, бо истифодаи вожаҳои зебо аз ҳар ду забон аз худ мероси адабӣ ба ёдгор гузоштааст. Аз Сӯзании Самарқандӣ то замони мо «Девон»-е боқӣ мондааст, ки бо саъй ва эҳтимоми Забеҳуллоҳи Сафо дар Теҳрон ба чоп расидааст. Девони шоир шомили қасоиди комилу муқтазаб, ғазал, рубоӣ, тарҷеъбанд, таркиббанд, марсия ва қитъа мебошад, ки ин ҳама аз маҳорати шоирии Сӯзании Самарқандӣ шаҳодат медиҳад.
Манзаранигорӣ дар ашъори Сӯзанӣ ҷои махсусро ишғол мекунад. Васфи табиат аз ҷумлаи он мавзуъҳоест, ки гумон аст ягон адиб дар эҷодиёти худ онро сарфи назар карда бошад. Сӯзании Самарқандӣ чун дигар абармардони сухан фасли баҳор, ки табиат аз нав зинда гардида ба худ ранги дигар мегирад ва сабзаю гулҳо аз пайванди ҷасади ҳеҷи замин мерӯянд, бо маҳорати баланди суханофаринӣ дар ашъораш тасвир кардааст. Маҳз манзараҳои мафтункунандаи табиати рангин аст, ки бо сиру асрори ҳайратовари худ илҳоми ҳазорҳо адибонро меорад. Адибони гуногун васфи табиатро гоҳе аз барои он мекунанд, ки манзараи зебоеро боз зеботар баён кунанд, агар гӯшаи торикеро равшан тасвир карданӣ бошанд, пас талош мекунанд, он ҷо нуре ёбанду онро хотирмон ба қалам диҳанд. Вобаста ба табъ, завқ ва истеъдоди асарофарии шоир инчунин андозаи меҳре, ки ӯ ба табиати зинда дорад, ҳар як гӯшаи ҷое, обу дарахту сабзаи маҳале, шукуфтани гулҳои чамане, навои паррандаҳои зебопару хушхони боғе, тобиши муъҷизамонанди фаслҳои сол ва мисли онҳо сурати тоза, ҷолиб ва мафтункунандаро мегиранд:
Фасли баҳор бо ман нозук чу барги гул,
Лашкар бурун задам чу гули сурх дар баҳор,
То комгор гардам бо душманони мулк.
Як сӯ шудам зи барги гули сурх комгор.
Ҳангоми гул зи луъбати гулрух ҷудо шудам,
Дар дида висол халидам зи ҳиҷри ёр.
Фасли баҳор, канори сарв, мурғи пор, хуррам биҳишт, санами майгусор, садои чаҳ-чаҳи булбул ва бӯйи гул барин ибораҳои шоиронаро истифода бурда, Сӯзанӣ ашъорашро хело зебою хонданӣ ба ҷилва додааст:
Ду булбуланд модаву нар бар канори сарв,
Бар сарв мода лаҳн занад бар чанор бар.
Гӯяд яке, ки соли нав омад зи пор беҳ,
Май порсол нав кунад аз мурғи пор бар.
Гӯяд, ки бори дигар хуррам биҳишт шуд,
Эй боғбон, ба кас ду баста мадор дар.
Эй ошиқ, андар ою гул афшон ба рӯи даст,
В-андар ҳам ор бо санами майгусор сар.
Май хур ба гирди боғу гул комгор гир,
Бе мӯру мор нест гули комгор гар.
На танҳо шоирон, балки ҳамаи одамон, алалхусус онҳое, ки эҳсоси воқеии зебопарастӣ доранд бо гул барин мӯъҷизаи табиат рӯ ба рӯ шуданро чун лаҳзаи дарёфти роҳату хушҳолӣ эҳсос менамоянд. Зебоӣ, нозукиву нафисӣ ва рангорангиву хушбӯии ин муъҷизаи ҳайратовари табиат табъи инсонро ҳатман шод мегардонад. Баробари руйи гулро дидан олами дигари андешаҳо инсонро фаро мегирад. Як лаҳза аз ташвишҳои зиндагӣ инсонро дур месозад ва ба дунёи зебоиҳо ворид месозад.
Навбаҳори тоза пайдо кард рангу бӯи хеш,
Бигрифт аз боди мушкин гул ниқоб аз рӯи хеш.
Бӯстон чун ҷилва зад гулро ба тарафи ҷӯи хеш,
Кард гул ошиқ ҷаҳонро ба рухи некӯи хеш.
Мурғи дастонзан ба лаҳни халқ дастонгӯи хеш,
Хонд аз гулбун ба гулбун ёри худро сӯи хеш.
Инчунин ҷашни бостонии Наврӯзро, ки рамзи зиндадилӣ, шавқу муҳаббат, файзу баракат, дӯстиву рафоқат, ваҳдату якдигарфаҳмӣ, ки дар фасли зебои сол баҳор бо як ҷаҳон шукӯҳу шаҳомат ҷашн гирифта мешавад, ҳамчун вориси беҳтарини фарҳанги миллӣ бо як маҳорати баланди суханофарӣ дар ашъораш васф кардааст:
Эй чун гули Наврӯз ба рухсору ба боло,
Бар сарви сарафроз сарафрозиву фирӯз.
Гар сарви гулат хонам, монӣ ба гулу сарв,
Мафроз сар аз кибру рух аз кина маяфрӯз.
Фасли баҳор айёме, ки одамон ба ҳамдигар бояд зебоӣ бахшанд, бо сухани ширин, бо муҳаббат, бо ғамхории худ. Баҳор фасли муъҷизаҳо, афсонаҳо, ишқу муҳаббат, шодиву нишот ва интизориҳои тоза аст.
Бесабаб баҳорро арӯси сол ва рӯҳбахшу рӯшангари қалбҳо наномида анд.Тамошои боридани борони найсон аз паси оинаи хона таскинбахш асту ҳаловати тасвирношудание дорад. Ё берун меоиву қатраҳои борон ба рӯят дона-дона мерезад. Аҷаб эҳсоси хушест. Дасти одамӣ чунин зебоиро эҷод накардаву нахоҳад тавонист. Он субҳ хуш аст, ки аз хоб бар мехезӣ ва хонаро рӯшантар аз ҳар вақти дигари сол дармеёбӣ. Кӯчаи пур аз гилу лой ва баргҳои зарди дарахтон, ки дар чанд моҳи тирамаҳ бо осори худ манзараи начандон фараҳбахше сохта буд, дар ин субҳ қабои сабзу сафеду ҷилодоре ба бар кардааст, ки ба дилҳо як ҷаҳон фараҳу шодӣ ато мекунад.
Фасли баҳор бо тамоми зебогиҳояш, бо нуру ҷилояш аз ҷониби Сӯзании Самарқандӣ тараннум карда шудааст:
Дар шеъри дигар шоир ибораҳои шоиронае чун «наргиси хушбӯй», «дари дидор», «бӯю ранги сунбулу дебо», абри найсон», «шанбалиду бунафша»-ро сохтааст, ки тасвири ҳунармандонаи фасли шукуфоии сол баҳори нозанин аст ва шоир ин манзараҳоро бо маҳорати баланди суханофарӣ тасвир кардааст:
Наргиси хушбӯй боз аз хоби хуш бедор шуд,
Чашми бедидори ӯ боз аз дари дидор шуд.
Дар чаман бо шанбалиду бо бунафша ёр шуд,
Сабза чун дебову гул чун нофаи тотор шуд.
Бӯю ранги сунбулу дебо-ш бӯстонхор шуд.
Бӯстонорой ҳам баззозу ҳам аттор шуд.
Абри найсон ройгон ғаввоси лӯъ лӯбор,
То ба каффи роди мамдӯҳам зананд ӯро масал.
Сӯзании Самарқандӣ аз тасвирҳои зебои фасли баҳор дар ғазали худ аҷаб баҷо истифода кардааст, ки ин аз маҳорати баланди суханофарии ӯ дар адабиёт дарак медиҳад. Вай дар ин шеъраш аз тамоми манзараҳои зебою дилфиреби фасли баҳор, ки диққати бинандаро ба худ мекашад, истифода бурда, ашъорашро хеле хонданӣ ба ҷилва додааст.
Аз ин ҷо хонандаи ашъори Сӯзанӣ ба як зуддӣ дар тасвирҳои шоирона ва тараннуми зебоиҳои нотакрори табиати зебои фасли баҳор моҳиру ҳунарманд будани шоир баҳои арзандаи хешро мегузорад. Яке аз мавзуъҳои ашъори шоир тараннуми зебогиҳои табиат ва фаслҳои табиӣ мебошад, ки бо эҳсосот ва дарки баланди шоирона сароида шудааст. Дар тасвири масъалаҳои табиат шоир на танҳо ба тарафҳои мусбат ва зебогиҳои табиат диққат додааст, балки он масъалаҳои риққатовари табиӣ, ки дар порчаи зер зимистони қахратунро, ки фасли аз байн рафтани тамоми зебогиҳои табиат, аз ҷумла гулу себаргаю гиёҳҳо мегардад ва фасли баҳорро, ки табиат аз нав зинда мегардад муқобил гузошта, як навъ мавриди тасвир ва таваҷҷуҳи худ карор додааст, ки порчаҳои зер ин фикрро тасдиқ мекунанд:
Зинда шуд хоки зимистонкушта аз боди баҳор,
Соқиё, з-он оби ҳамчун нор афрӯзон биёр.
Хоки бӯстонро бидеҳ з-он оби оташгун насиб,
То кунад ҳар шохсореро чу масте бодсор.
З-обгин бахти равон Кайхусрави оташҳашам,
“Ганҷи бодовард” кард аз ботини хок ошкор.
Хок аз об, абр аз боди сабо фарзанд ёфт,
Лолаи минотани қатрондили оташгузор.
Дар воқеъ, аз ашъори Сӯзании Самарқандӣ пай бурдан мумкин аст, ки шеър аз зиндагӣ ба вуҷуд меояд. Ҳар чизи зебо, ки метавонад рушд кунад ва ба дилҳо роҳ ёбад натиҷаи зиндагист. Исботи ин гуфтаҳоро дар ҳар як мисра шеъри шоир метавон дарёфт:
Бар ихтиёри халқ сафар кардам ихтиёр.
Ҷустанд халқ ранҷи ман аз меҳрубони хеш,
Ман ранҷашон кашидаму бар худ кашида бор.
Ранҷест ин ки чун ба ҳақиқат нигаҳ кунам,
Ноз асту роҳат аз паси ин ранҷи бешумор.
Эй гулбуни нишоти ман зи роҳи меҳр,
Бе ман мабош тозиву бар гул макун канор.
То ман чу аз сафар бирасам аз рухони ту,
Пур гул кунам канори худ, эй чун гули баҳор.
Сӯзании Самарқандӣ бо корбурди ибораю таркибҳои зебое, ки ба деияти куллии шеърро таъмин кардаанд, ба шеър навию тозагӣ мебах шад. Ҷое ӯ вожаи зоҳиран зебои «мушкбор»-ро тобиши зебои шоирона додааст:
Эй сарви руста, аз тарафи ҷӯйбор бар,
Бар сарву маҳ силсилаи мушкбор бар.
Эй луъбати бадеу нигори бадеи чин,
Бар сурати ту фитна ба Чин дар нигор бар.
Дар ин порчаи шеърӣ Сӯзанӣ аз ибораҳои «сарви руста, лӯъбату нигор, сурати Чан» бо маҳорати баланди суханофаринӣ истифода бурда , ашъорашро пурмазмуну зебо ва хонданӣ ба қалам додааст.
Ишқу муҳаббат як неъмати бузурги илоҳист. Сӯзании Самарқандӣ дар пайравӣ ба шоирони забардасти адабиёти форс-тоҷик махсусиятҳои баҳори нозанинро, ки арӯси сол ба ҳисоб меравад, дар ғазалҳои ошиқонааш аҷаб зебою бамаврид сурудааст. Вай дар ғазалаш бо хитоб ба маъшуқи маҷозияш мегӯяд, ки фасли баҳор шудааст ва маъшуқаи хешро ба сӯи боғ, ки пур аз гулу ёсуманҳост, даъват мекунад, ки бо вай рози дил гӯяд. Сӯзанӣ дар идома мегӯяд:
Фасли баҳор гашт берун ой сӯи боғ,
В-аз боғ боз хонаи дил беғубор бар.
Бингар, ки фарри боғ гул аст, эй нигор, бас,
Кафро тиҳӣ мадору ба тангу каф ор бар.
Ду булбуланд модаву нар бар канори сарв,
Бар сарв мода лаҳн занад бар чанор бар.
Ё дар ҷои дигар мефармояд:
Ёри маро хати бунафшазор баромад,
Бӯи бунафша зи ҳадди ёр баромад.
Ёр сар аз шарм чун бунафша фурӯ бурд,
Гирди гулаш то бунафшазор баромад.
Ба дилам зи зулфи беқарораш якчанд,
Ишқ фуруд омаду қарор баромад.
Ба сари зулфаш нагашта кор ба як сӯ,
Хат чи бало буду бар чӣ кор баромад.
Сабза ба олам зи навбаҳор барояд,
Ба лаби ӯ сабза бе баҳор баромад.
Фасли баҳор дар тасвири Сӯзании Самарқандӣ гоҳе бо эҳтиром дар муносибат, фикру андеша, заволи ишқ ё муҳаббат ба инсонҳо ва зиндагӣ ва мисли ин образҳои мусбӣ низ ҳамроҳ аст. Аммо тавре дар мисолҳои боло дидем, Сӯзанӣ баҳор, гул, сабза, ёсуман, оби ҷӯйбор, булбул, чашмасорро ҳамчун рамзи покию нафосат, умеду интизориҳои нав, айёми муъҷизаҳо ва зиндашавии табиат ва солимию бардамии инсон маънидод кардааст:
Эй чун гули наврӯз ба рухсору ба боло,
Бар сарви сарафроз сарафрозиву фирӯз.
Гар сарви гулат хонам, монӣ ба гулу сарв,
Мафроз сар аз кибру рух аз кина маяфрӯз.
Дар бисёр маврид шоир доир ба гул ҳамчун растание, ки дар мавсими баҳор мешукуфад ва тез хазон мешавад, маълумоти кофие доштааст. Дар заминаи ин маъно Сӯзанӣ инсонро низ чун гул медонад ва таъкид бар он менамояд, ки зиндагию умри инсон бояд мисли гул тару тоза ва зебо бошад. Бо ин гуфтаҳояш ба баъдинагон ҳушёр медиҳад, ки дар зиндагӣ инсонҳо бояд ба қадри якдигар бирасанд ва сӯҳбати якдигарро ғанимат донанд, мисли гул тару тоза, зебо, хурсандиовару хушбӯй, боназокату бо латофат… бошанд. Яъне шоир тавонистааст, ки бо овардани маънои аслии вожаи гул, ки дар фасли баҳор мерӯяд, онро бо умри инсон нисбат диҳад. Ба маънои маҷозӣ омадани вожаҳои ифодагари гул ва навъҳои он дар ғазалиёти Сӯзанӣ бештар ба назар мерасад. Чуноне ки ба мо маълум аст, дар адабиёт гул ҳамчун як образи машҳур ифода меёбад, ки шоир зебоӣ, хушбӯйӣ, латофат ва назокатро ба назар гирифта, маъниҳои тозае гуфтааст:
Хонандаи ашъори Сӯзанӣ метавонад аз накҳати гулҳое, ки шоир дар шеъраш тасвир кардааст, лаззат бубарад.
Беҳтарин мисраҳои шоир низ дар бораи гули хушбӯй ва навъҳои он ва зебогиҳои ин гули худрӯй, ки дар фасли баҳор мерӯяд, гуфта шудааст:
Фасли баҳор бо ман нозук чу барги гул,
Лашкар бурун задам чу гули сурх дар баҳор,
То комгор гардам бо душманони мулк.
Як сӯ шудам зи барги гули сурх комгор.
Ҳангоми гул зи луъбати гулрух ҷудо шудам,
Дар дида висол халидам зи ҳиҷри ёр.
Бар ихтиёри халқ сафар кардам ихтиёр.
Ҷустанд халқ ранҷи ман аз меҳрубони хеш,
Ман ранҷашон кашидаму бар худ кашида бор.
Ранҷест ин ки чун ба ҳақиқат нигаҳ кунам,
Ноз асту роҳат аз паси ин ранҷи бешумор.
Ё дар ҷои дигар:
Оби равшан тира гашт аз жолаи абри баҳор,
Хоки тира гашт равшан аз фурӯғи лолазор.
Абри найсонро ба бор овар дурри шоҳвор,
Ғунча аз шӯхӣ ба бар бигрифт он дурро бабор.
Лолаи сероб дар найсон пур аз рангу нигор,
Дурҷи дурри шоҳвор аст аз ақиқи обдор.
Гуфтаи лола-ст ё Раб бо лабу дандони ёр,
Гар набадӣ тирадил чун хасми деҳқони аҷал.
Сӯзании Самарқандӣ дар эҷодиёташ ҷабру ҷафои золимон, худписандӣ, беғамӣ барин хислатҳои ношоистаи баъзе ашхосро танқид намуда, рафторҳои онҳоро ба чор фасли сол монанд кардааст. Инсонҳои суханчину иғвогарро ба фасли тирамоҳ, инсонҳои бадқаҳру бадтинатро ба фасли зимистон, инсонҳои ростқавлу поквиҷдон, зебою ошиқро, ки зиндагиро бо тамоми паҳлӯҳояш дӯст медоранд, ба фасли баҳори нозанин ва қутоҳии умри дурӯғро ба хазони тирамоҳ ташбеҳ дода, таълим медиҳад, ки инсон ҳеҷ гоҳ дурӯғ нагӯяд ва суханчинӣ накунад, ҷавонмарду, одамдӯст, боинсофу адолатхох, хайрхоҳу саховатманд, бомаърифат, ғамхори халқ бошад.
Сӯзании Самарқандӣ ҳамеша сарбаландона зистанро ситоиш мекунад. Дар баъзе шеърҳояш гуфтааст, ки ҳангоми талхию ногувориҳо бояд навмед нашуд ва ба оянда назари нек дошт.
Хулоса, орзу мекунем, ки дар ин фасли зебои сол, ки фасли зинда шавии табиат, фасли шукуфоӣ аст, ҳамеша бо меҳру муҳаббат ва самимият умр ба сар барем ва рӯзгорамон ба мисли тасвирҳои шоиронаи Сӯзании Самарқандӣ зебою афсонаосо бошад.