(27.08.1953)
Шарқшиноси интернатсионалист
Олимону кормандони институти Шарқшиносии АИ ҶШС Тоҷикистон, (Ҳоло Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ) дар баробари пажӯҳиш, нашру бозгардони адабиёт, таъриху инсоншиносӣ ва сиёсати мамолики Шарқ бо амри Ватан, Роҳабрияти вақт ва замон дар кишварҳои Афғонистон, Эрон, Покистону Ҳиндустон ба ҳайси дипломат, тарҷумон ва корманди масъул босамар кор кардаанд. Инак, яке аз олимони дигари интернатсионалистро муаррифӣ мекунем.
Қосимшо Искандаров – таърихшинос, доктори илмҳои таърих, зодаи деҳаи Кеврони ноҳияи Дарвоз. Баъд аз адои хизмати аскарӣ дар соли 1974 ба факултети таърихи Университети давлатии Тоҷикистон ба номи В.И. Ленин (ҳоло ДМТ) дохил гардида, онро бо баҳои аъло хатм намуд.
Пас аз хатми Донишгоҳ бо роҳхати Вазорати мактабҳои олӣ ва миёнаи махсус ба шаҳри Қӯрғонтеппа фиристода шуд ва солҳои 1979-1981 дар Филиали навташкилёфтаи Институти педагогии Душанбе дар шаҳри Қурғонтеппа ба сифати муаллими кафедраи фанҳои ҷамъиятӣ фаъолият дошт. Тирамоҳи соли 1981 бо роҳхати КМ комсомол ба сифати тарҷумони гурӯҳи мушовирон дар Созмони Демократии Ҷавонони Афғонистон то соли 1985 фаъолият намудааст.
Баъди бозгашт аз Афғонистон ба аспирантураи Институти шарқшиносии АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил гардида, моҳи марти соли 1989 дар Шурои диссертатсионии Институти кишварҳои Осиё ва Африқои Университети давлатии шаҳри Маскав ба номи М. В. Ломоносов рисолаи номзадиро дар мавзуи «Ҷунбишҳои ҷавонон дар Афғонистон» (солҳои 1945-1988) дифоъ менамояд. Ӯ солҳои 1989-1993 дар Институти шарқшиносӣ ба сифати ходими хурд ва ходими илмӣ фаъолият намудааст. Минбаъд то моҳи феврали соли 2000 дар Институти иқтисодиёти ҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналмилалии АИ ҶТ ба сифати ходими калон, ходими пешбари илмӣ ва мудири сектори Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ машғули тадқиқот буд. Аз моҳи майи соли 2000 дар Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҶТ ба сифати ходими пешбар, мудири шуъбаи таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ, соли 2005 вазифаи мудири шуъбаи таърих ва таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ ва аз соли 2018 то ҳол саркотиби илмии Академияи миллии илмҳзои Тоҷикистон мебошад.
Моҳи декабри соли 2004 дар Шурои диссертатсионии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии АИ ҶТ рисолаи докториро дар мавзуи «Ҷунбишҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон (солҳои 1945-2001)» ҳимоя намуда, соҳиби унвони илмии доктори илмҳои таърих гардид.
Ҳанӯз ҳангоми кор дар Ҷумҳурии Афғонистон Қ. Искандаров ба омӯзиши таърихи сиёсии ин кишвар дар қарни ХХ таваҷҷуҳ зоҳир намуда, ба омӯзиши сарчашмаҳо ва ҷамъоварии мавод машғул буд. Ҳамкорӣ бо роҳбарони Созмони Демократии Ҷавонони Афғонистон, сафарҳои хизматӣ ба вилоятҳои мухталифи кишвар, ошноӣ бо фаъолияти ҳаррӯзаи ин созмон ӯро водор сохт, ки мавзуи таърихи ҷунбишҳои ҷавонони Афғонистонро мавриди тадқиқот қарор диҳад.
Соли 1992 нашриёти «Дониш» аввалин монографияи Қ. Искандаровро таҳти унвони «Ҷунбишҳои ҷавонон дар Афғонистон» (солҳои 1945-1988) нашр намуд. Дар асар дар заминаи таҳлили сарчашмаҳои таърихӣ аввалин маротиба кӯшиши таҳқиқ намудани раванди ташаккулёбӣ ва паҳн гардидани ҷунбиши ҷавонон дар Афғонистон баъд аз ҷанги дувуми ҷаҳонӣ ба амал бароварда шуд. Муаллиф диққати асосиро ба омӯзиши марҳилаҳои асосии инкишофи наҳзати ҷавонон дар ҳаёти сиёсӣ ва ҷамъиятии кишвар равона намуд.
Дар воқеъ дар нимаи дувуми қарни ХХ дар ҳаёти ҷамъиятии кишвари ҳамсоя нақши ҷавонон хеле муассир буд. Ҷавонон дар кори созмонҳои сиёсӣ ва ҷамъиятии солҳои 40 ва 50-ум асри гузашта – наҳзати сиёсии «Виш залмиён» («Ҷавонони бедор»), созмонҳои «Ватан» ва «Халқ» саҳми фаъол доштанд. Муаллиф дар рисолаи худ фаъолияти аввалин созмони муташаккили ҷавонон – Иттиҳоди муҳассилини Донишгоҳи Кобулро мусбат арзёбӣ намуда, таъкид менамояд, ки «Иттиҳоди муҳассилон барои табдил ёфтани ҷавонон ба ширкаткунандагони фаъоли наҳзатҳои сиёсӣ дар кишвар асос гузошт».
Қосимшо Искандаров дар тадқиқотҳои худ бештар ба ҷанбаҳо ва омилҳои сиёсии буҳрони Афғонистон, ба хусус масъалаи пайдоиш ва шаклгирии ҷунбиши «Толибон» ва сиёсати онҳо, нуфузи аносири ифротӣ ва ҷангҷӯёни тундрав ба роҳбарияти ин ҷунбиш, сайри таърихи раванди ташаккули ҷунбишҳои исломгаро дар Афғонистон ва минтақа диққати махсус медиҳад. Соли 2003 нашриёти «Ирфон» монографияи дигари ӯро таҳти унвони «Афғонистон: Толибон ва ташаккули марказҳои террористӣ» ба чоп расонид.
Дар асари мазкур таъкид ба амал омадааст, ки «низои Афғонистон тулонитарин низои мусаллаҳонаи қарни ХХ аст, ки боиси муҳоҷирати бесобиқаи аҳолӣ, харобии кишвар, куштори бераҳмонаи мардуми бегуноҳ гардидааст. Ҳазорон тарбиятгирифтагони ҷанги Афғонистон таҷрибаи куштор ва даҳшатафгании худро дар тамоми ҷаҳон амалӣ мекунанд». Муаллиф барҳақ қайд менамояд, ки ҳамон кишварҳое, ки ин ҷангандаҳоро ба Афғонистон ташвиқ карда, онҳоро сармоягузорӣ фаъолияти онҳоро мебинанд. Ҳамин тариқ ба ақидаи муаллиф байни фаъолияти ҷангҷӯёни «афғонӣ» ва амалиётҳои террористӣ дар Арабистони Саудӣ ва 11 сентябри соли 2001 алоқаи мустақим вуҷуд дорад. Китоби «Афғонистон: Толибон ва ташаккули марказҳои террористӣ» дар муддати кӯтоҳ дар шаҳри Пешовари Покистон ба ҳуруфи арабӣ баргардон ва дар Афғонистон ва кишварҳои дигар паҳн гардида буд. Муҳаққиқон ва сиёсатшиносон дар Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон ба рисолаи мазкур баҳои баланди илмӣ доданд.
Натиҷаҳои фаъолияти бештар аз 20-солаи доктори илмҳои таърих Қ. Искандаров дар тадқиқоти калонҳаҷми ӯ – «Ҳизбҳои сиёсӣ ва ҷунбишҳои Афғонистон дар нимаи дуюми асри ХХ» ҷамъбаст гардиданд. Монографияи мазкур ба таърихи зуҳур, ташаккулёбӣ ва таҳаввули фаъолияти доираи васеи аҳзоб, созмонҳо ва ҷунбишҳои сиёсии Афғонистон дар нимаи дувуми қарни ХХ равшанӣ меандозад. Дар монография дар асоси таҳлили ҳамаҷонибаи сарчашмаҳо ва адабиёти илмии мавҷуда масъалаҳои авзои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон, ки дар заминаи онҳо аҳзоб ва созмонҳои сиёсӣ ба вуҷуд меомаданд, таъсири омилҳои беруна ба равандҳои сиёсии Афғонистон ва фаъолияти аҳзоби сиёсии кишвар мавриди баҳс қарор гирифта аст.
Дар китоб дар баробари нишон додани фаъолияти азҳоби гуногуни сиёсӣ моҳияти буржуазӣ, майдабуржуазӣ, коммунистӣ ва миллатгародошта аҳамият дода, ба раванди паҳн гардидани афкори «исломи сиёсӣ» ва ташкил ёфтани аҳзоби мухталифи исломӣ ва таъсири онҳо ба равандҳои сиёсии ҷомеаи Афғонистон аҳамияти хос дода шуда аст.
Қосимшо Искандаров ба мавзуи таъсири буҳрони Афғонистон ба субот ва амният дар Тоҷикистон, муносибат байни Тоҷикистону Афғонистон дар соҳаҳои гуногуни ҳаёти иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва сиёсӣ, бархӯрди ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи ҳалли мусолиҳатомези қазияи Афғонистон, вазъият дар сарҳади байни Тоҷикистону Афғонистон ва масъалаҳои дигари муносибати байни ду давлати ҳамсоя таваҷҷуҳи хос дорад. Мақолаҳои навиштааш дар ин мавзуъ дар маҷаллаҳои илмии дохилӣ ва хориҷӣ, аз ҷумла Теҳрон, Алмаато, Луело (Шветсия), Маскав, Киев ва ғайра интишор ёфтанд. Ӯ дар рисолаи аввалин кӯшиши омӯзиши ҳамаҷонибаи таърихи пайдоиш, фаъолият ва такомули ҷунбишҳои ҷамъиятӣ-сиёсӣ дар Афғонистон аз фаъолияти аввалин созмони сиёсӣ «Виш залмиён» шуруъ карда, то фаъолият ва шикаст хӯрдани ҷунбиши «Толибон» ҷамъбаст мекунад.
Мавод ва маълумоти зиёдро дар бораи фаъолияти аҳзоб ва ҷунбишҳои сиёсӣ аз олимон, роҳбарон ва фаъолони ин созмонҳо, шахсиятҳои намоёни сиёсӣ ва давлатии Афғонистон – Абдулхай Ҳабибӣ, Бурҳониддин Раббонӣ, Аҳмадшоҳ Масъуд, Бабрак Кормал, М. Наҷибулло, Ғулом Дастагир Панҷшерӣ, Сулаймон Лоиқ, Султон Алӣ Киштманд, Маҳбубулло Кушонӣ, Башир Бағлонӣ ва дигарон ба даст оварда дар тадқиқотҳои хеш васеъ истифода намудааст.
Қосимшо Искандаров на танҳо ба масъалаҳои ҳаёти сиёсии Афғонистон, таърихи гузашта ва имрӯзаи кишвари ҳамсоя, балки ба зиндагӣ ва фаъолияти шахсиятҳои намоён, олимон, роҳбарони созмонҳои сиёсӣ, фаъолони давлатӣ таваҷҷуҳи зиёд дорад. Вай дар бораи чеҳраи намоёни таърихи муосири Афғонистон, муборизи роҳи озодӣ ва истиқлоли ин кишвар, аъзои ҳукумати Шоҳ Амонуллоҳхон – Муҳаммад Валихони Дарвозӣ, тули фаъолияти илмиву эҷодиаш дар бораи олими намоёни Афғонистон Абдулҳай Ҳабибӣ, роҳбари созмони «Маҳфили интизор», яке аз асосгузорони Ҳизби Халқӣ-Демократии Афғонистон Муҳаммад Тоҳири Бадахшӣ, қаҳрамони миллии Афғонистон Аҳмадшоҳи Масъуд, яке аз роҳбарони ҷунбиши муқовимати муҷоҳиддин Муҳаммад Исмоилхон ва дигарон мақолаҳои илмӣ ва очеркҳои таърихӣ таҳия намудааст.
Ахиран нашриёти «Ирфон» китоби нави Қосимшо Искандаров «Нури шаҳри офтоб»-ро аз чоп баровард. Китоб дар бораи саҳифаҳои зиндагӣ, мубориза ва фаъолияти давлатии волии вилояти Балх, яке аз роҳбарони наҳзати муҷоҳиддин ва аъзои ҳукумати Раббонӣ – Ато Муҳаммади Нур ривоят мекунад. Ато Муҳаммад ҷонибдори фаъоли мустаҳкам гардидани робита ва дӯстӣ миёни мардумони Тоҷикистону Афғонистон буда, бо ташаббус ва дастгирии ин марди наҷиб робитаҳои мустаҳками иқтисодӣ ва фарҳангӣ миёни вилояти Балхи Афғонистон ва вилояти Хатлон вусъат пайдо менамоянд.
Қосимшо Искандаров дар баробари ин фаъолияти васеи илмӣ-ташкилӣ ва ҷамъиятиро пеш мебарад. Вай аъзои кумитаҳои Ҷоизаҳои давлатӣ ба номи Абуалӣ ибни Сино ва Муҳаммад Осимӣ, узви Шурои диссертатсионии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ва Институти шарқшиносии Вазорати илм ва маорифи Ҷумҳурии Қазоқистон, узви ҳайати илмии Донишгоҳи Ориён (ш. Мазори Шариф) мебошад. Таҳти роҳбарии ӯ наздики 30 нафар унвонҷӯён рисолаҳои номзадӣ ва доктории худро таҳия ва дифоъ намуданд.
Қосимшо Искандаровро дар ҷодаи афғонистоншиносӣ корҳои бузургҳаҷмтар ва масъулиятноктар, ки ба осудагии Афғонистон мусоидат намоянд, дар пеш аст. Дар ин роҳ барояш муваффақиятҳои илмӣ ва амалӣ таманнои мост.