Абулқосими Фирдавсӣ бо эҷоди «Шоҳнома»-и безаволаш сатҳи ҷаҳонӣ шӯҳрати оламшумул пайдо намуда, чун устоди бузурги назм будани худро собит намуд ва ба инкишофи минбаъдаи забони адабӣ, хусусан забони назм муайян намуда, чун санъаткори бузург рисолати таърихии хешро иҷро намудааст.
Таҳқиқу баррасии паҳлӯҳои гуногуни забони «Шоҳнома» аҳамияти калони назариявиро касб намудааст. Баррасии илмии бахшҳои гуногуни луғати «Шоҳнома» дар ҷиҳати такмили таркиби луғавии забони адабии муосири тоҷик, такмилу коркарди истилоҳоти он ва муайян намудани роҳҳои ояндаи забони адабии имрӯза муфид арзёби мегардад.
Солҳои охир омӯзиши лексикаи марбут ба динҳои гуногун таваҷҷӯҳи забоншиносонро ба худ ҷалб кардааст. Таҳаввули ин бахши луғат бо таърих, фарҳанг ва ҷаҳонбинии халқҳои гуногун иртибот дошта, аз нигоҳи этнолингвистӣ, психолингвистӣ ва фарҳангшиносӣ мавриди баррасии забоншиносон қарор гирифтааст.
Қабати калонтарин истилоҳоти «Шоҳнома»- ро лексикаи динии то исломӣ ва давраи исломӣ фаро гирифтааст.
Дар «Шоҳнома» таърихи мардуми ориёинажод бо тамоми паҳлӯҳо тасвир ёфта, оид ба масъалаҳои гуногун маълумоти муфассал дода мешавад.
Луғату ифодаҳое, ки дар ин асари безавол истифода шудаанд, аз назари мавзӯъ ва гурӯҳои маъноҳо хеле васеъ буда, мафҳумҳои гуногунро дар бар мегиранд.
Қисмати зиёди «Шоҳнома»-ро истилоҳу вожаҳои адёну кешҳои кадимаи мардуми ориёӣ ташкил медиҳанд. Дар «Шоҳнома» оид ба оини зардуштӣ оташкадаҳо, мӯбадон маълумоти зиёд дода мешавад.
Суннати зартуштиён ва навиштаи китобҳои паҳлавӣ монанди «Динкард», «Ардавирофнома», «Бундаҳишн» Искандар дар ҳамла ба Эрон Авесторо бисӯхт ва аз ин рӯ ба вай лақаби «Гуҷастак» доданд. Дар замони Ашкониён бори дигар Авесто аз нав барқарор шуд, шоҳи ашконӣ фармон дод то Авесторо аз навиштаҳои пароканда ва ривоятҳо гирд оваранд.
Ардашери Бобакон нахустин шоҳи Сосонӣ, ки бунёди фармонравоии хешро бар дини зардуштӣ ниҳода буд, таваҷҷӯҳи махсус ба Авесто дошт. Ба навиштаи «Динкард» Ардашер ба Тансар ҳирбади рӯзгори хеш фармон дод, то Авесторо гирд оварад ва сомон бахшад. Дар суннати зардуштиён низ Тансар дар гурӯҳи мӯбадон, ки дар гирдоварии Авесто саҳм гузоштанд, ҷой дорад.
Пас аз Ардашер низ ҷонишинони вай дар такмили кори фароҳам овардани бахшҳои парокандаи Авесто кӯшиданд,то дар рӯзгори Шопури дуюм Озарбади Меҳроспандон мӯбадон мубади аср гузорише бар бахшҳои номафҳуми Авесто навишт ва китоби «Хурда-Авесто» ро аз саросари Авесто гирд овард.
Авестои рӯзгори сосониён аз 345.700 вожа ва «Занд» яъне гузориши паҳлавии он аз 2094 200 вожа иборат будаанд. Аммо имрӯзҳо ба ғайр аз «Гоҳон» ва «Вандидод», ки ҳамаи он бар ҷо мондааст ва дигар бахшҳои Авесто дастрас нест ва Авестои кунунӣ бар рӯи ҳам 83 000 вожа дорад.
(Авесто,2001,19)
Дар китоби паҳлавии «Динкард» аз Наскҳои бистуякгонаи Авестои куҳан сухан ба миён омада ва гузидаи аз ҳамаи онҳо аз ҷумла наскҳои аз даст рафта, ба даст дода шудааст. Наскҳои биистуякгонаи Авесто ба се қисм ҷудо карда шудаанд.
- Наскҳои Госоник дар дониш ва кори менуӣ яъне кори менуӣ ба маънии ҷаҳони дигар ё ҷаҳонест, ки пеш аз ҷаҳони астуманд, яъне ҷаҳони моддӣ, гетӣ мебошад.
- Наскҳои Дотик дар донишу дод ва кори ҷаҳонӣ.
- Наскҳои Ҳот-монсарик - дар огоҳӣ аз ниёишҳо ва сурудҳои динӣ. (Авесто,2001,19)
Дар омӯзишҳои Зартушт мақсуд аз офариниш ва натиҷаи зиндагӣ ин аст, ки одамӣ дар обод кардани ҷаҳон ва шодмонии худ ва дигарон бикӯшад ва бо «андешаи нек», «гуфтори нек» ва «кирдори нек» худро шоистаи расидан ба авҷи камолу пайвастан ба беҳрӯзии ҷовидонӣ нишон диҳад.
Омӯзишҳои Зартушт одамиро офаридаи поку беолоише Аҳура-Маздо ва ҳамкору ёвари офаридгор дар густаришу такомили офариниш ва пайкор бо нерӯҳои аҳриманӣ медонад на гунаҳкори азалӣ, ки бояд ҳамвора рӯй аз хушӣ бигардонаду нафси хешро бикушад ва шиканҷаҳову ҳавлу ҳаросҳоро бартобад, то бахшудаву растагор шавад.
Зардушт монанди Буддо намегӯяд: «Раҳоии ҳар кас дар нестии ӯст». Яъне одамӣ бояд даст аз лаззатҳои ин ҷаҳонӣ бишӯяд ва дар гӯшае ба риёзат, яъне ба ранҷу машаққат бипардозад, балки андешаи ӯ ин аст, ки «Одамӣ барои комравоии фардӣ ва иҷтимоӣ офарида шуда ва зиндагӣ муборизаи миёни некиву бадӣ ва бар мост, ки ҳамвора пуштибонӣ ростиву дурустӣ ва раҳрави роҳи некӣ бошем ва бо зиштиву табоҳӣ ва бадӣ набард кунем»(Авесто,2001,38).
Бунёди омӯзиши фалсафаи Зартушт бо куҳантарин бовариҳои ориёиён, ки ба давраи зиндагии муштараки ҳиндувону эрониён мепайваст, тазоди имконнопазир дошт. Зартушт мутафаккири ҷасуру навоваре буд, ки андешаҳову боварҳои инқилобии хешро бо диққату тезбинии файласуфе равоншинос ва ҷомеашиносу андешаваре баландпарвозу оянданигар ва шоире пуршӯру ҳунарманд дар панҷ суруди ҷовидони худ ба ёдгор гузошт.
Ҳ.К Эроншаҳр мегӯяд «Қонуни тазоду ҷангу ситеза ва дафъу ҷазбу кашишу кӯшиш то ҷаҳон боқист, пойдор хоҳад буд. Муҳаррики чархҳои гардунаи хилқат ва меҳвари инқилобу такомули табиат ҳамин қонун аст ва дар ҳеҷ як аз адёни маъруф ҳукмронии ин қонуни тазоду дугонагӣ ба қадри дини Зартушт таҳқиқу таҷлил нашудааст. Метавон гуфт, ки манбаи фалсафаи ахлоқӣ ва ҳаётӣ дар дини Зартушт ҳамин қонун ҳасту бас» ( Авесто 2001,42).
П.Ж. Менаш Зартуштро дар андешаву гуфтору кирдор дӯстдор ва пайрави некиву душмани бадӣ медонад ва ӯро посдори бенавоёну ситамдидагон дар баробари ситами бедодгарону нигаҳбони гов – ҳайвони деҳнишинону шаҳрнишинон дар баробари ғоратгарии чодарнишинон мешуморад. Вай менависад: «Паёми Зартушт бисёр сода аст ва агар ҳолати хашину бадавии онро канор бигзорем бисёр душвор менамояд, ки битавонем ӯро дар замону фазои муайяне қарор диҳем»(Авесто,2001,42).
Доналд Н.Вилбер дар китоби худ ба номи «Эрон» менависад:
«Эрониён нисбат ба ҳадафу маънои зиндагӣ ҳам назаре доштаанд. Ба таври кули метавон гуфт, ки ғояти омоли эронӣ дар зиндагӣ андешаи неку гуфтори нек ва кирдори нек аст, ки аз омӯзишҳои дини Маздо ё Зардушт ба шумор меравад ва ин дин яке аз динҳои бузурги фалсафии ҷаҳон аст, ки усули ақоиди лоҳутӣ ва ахлокӣ амалиро бунёд намуд, ба мӯҷиби ин усул, ки баъдҳо маъмул шуд, ҳар як аз одамиён бояд ҳамвора дар роҳи ҳақ ва некӣ ва ба зиёни тирагиву дурӯғ пайкор кунад »(Авесто, 2001,43).
Ҷексон дар китоби «Пажуҳишҳои зартуштӣ»-и хеш менависад:
«Дини Эрони қадим яке аз динҳои муҳими ҷаҳон аст, ки арзишу аҳамияти зотӣ дорад. Дар миёни китобҳои динии миллал камтар китобест, ки монанди китоби зартуштиён дар бораи некиву бадӣ ҳовии чунон назари равшане бошад ва чунон омӯзишҳои волои ахлоқии марбут ба вазифаи одамиро баён кунад. Камтар дине монанди дини эрониён дар лузуми покиза нигоҳ доштани тану равон то ин андоза таъкид кардааст»(Авесто,2001,42).
Зардушт як шахсияти таърихӣ аст. Китоби «Готҳо», ки куҳантарин бахши Авасто ба шумор меравад, ӯро марде таъсиркунанда ва пуршӯр нишон медиҳад, ки ба омӯзишу раҳнамунии мардумон мепардозад ва ҳар кас ки ҳузури ӯро дарк мекунад, шефтаву маҷзуби ӯ мешавад.
Дини Зартушт, албатта ба таври ногаҳонӣ падид наёмадааст, балки натиҷаи такомули ақидаи динии пешин буд, ки дар Эрони куҳан вуҷуд дошт. Аз манобеи зартуштӣ монанди «Динкард» бармеояд, ки Зартушт бо хурофапарастӣ ва ҷодуӣ, ки ёдгори рӯзгорони дерина буд, мубориза бурд ва ба оини эрониён ҷанбаи менуӣ ва поку перостае дод ва мардумонро ба роҳи раҳоӣ аз ин дини ҷодуӣ раҳнамун гардид.
Омӯзишҳои Зартуштӣ, беҳтарин роҳ дар зиндагӣ, роҳи миёнаравист.Яъне бунёд ниҳодани хонавода ва парвариши фарзандони баруманд, пайравӣ аз ростӣ ва кору кӯшиш, пардохтан ба обёриву кишоварзӣ, парвариши ҷонварони судманд ва нобуд кардани ҷонварони зиёнманд, ҳама ва ҳама омӯзишҳои оини зардуштӣ аст. ( Авесто 2001,43)
Олмстед менависад: «Мубтакири омӯзишҳои динии зардуштӣ худи Зартушт ва мардуми ориёинажоданд. Ин омӯзишҳо, ки аз содатарин ақидаи ориёии куҳан моя гирифта, ба тадриҷ такомул ёфта ва марҳалае расида, ки ҳеҷ як аз афкори динии милали ориёӣ дар волоиву латофат ба пояи он нарасидааст» (Авесто,2001,43).
Миллз дар бораи «Гоҳон» менависад: «Зартушт барои мо суханоне оварда, ки ҳар ҳиҷои он аз фикр анбошта аст. Фишурдагии фикр дар он ба андозаест, ки монанд надорад. Ин дастурҳои се ҳазор сол пеш имрӯз моро аз бандҳо раҳоӣ мебахшад. Ҳақношиносӣ аст, агар онҳоро нодида гирем ё пинҳон созем.
Ҳақ дорем ва метавонем ба озодӣ бигӯем, ки Авасто куҳантарин санади дини дарунист, ки ҷӯяндаву озмояндаи манӣ ва гуфтору рафтори нек аст.
Зартушт худоеро ба мо мешиносонад, ки сифатҳои некаш гирдогирди ӯро гирифта ва ӯро дар банд гузорида ва аз ин роҳ зоти худои бузургро аз гуноҳи равон сохтани бадӣ раҳоӣ додаст. Пас худои некии ӯ танҳо дар маниш аз ҳама бартар аст, на тавоноии бебанди моддӣ, ки ҳастиро дар ҳам резад ва оини ниҳодаи худро табоҳ созад.Ин кӯшиши бузург барои нигаҳдошти озарми худо буд.
Агар достони андешаи одамиро арзишест, Авесто пояи баланде дар ин достон дорад. Ҳаргиз касе ба ҳеҷ забоне баландии шигарфи ин куҳантарин тиккаҳои Авесто(Готҳо)-ро рад накардааст.
Муаррихони Шӯравӣ дар китоби «Таърихи Эрон аз даврони бостон то поёни садаи ҳаждаҳум», ҳангоми баҳс дар бораи маъхазҳои таъриху фарҳанги Эрон менависанд: «Аз маоҳизи кутубҳ бояд пеш аз ҳама Авесторо ном бурд. Ин китоб қадимтарин асар ва ёдгори ақвоми ориёӣ аст ва зиндагии эшон дар даврони бисёр қадим ва нахустин мадориҷи такомули иҷтимоӣ дар он акс ёфтааст» (Авесто,2001,45).
Аннотатсия:
Ардашери Бобакон нахустин шоҳи Сосонӣ, ки бунёди фармонравоии хешро бар дини зардуштӣ ниҳода буд, таваҷҷӯҳи махсус ба Авесто дошт. Ба навиштаи «Динкард» Ардашер ба Тансар ҳирбади рӯзгори хеш фармон дод, то Авесторо гирд оварад ва сомон бахшад. Дар суннати зардуштиён низ Тансар дар гурӯҳи мӯбадон, ки дар гирдоварии Авесто саҳм гузоштанд, ҷой дорад.
Пас аз Ардашер низ ҷонишинони вай дар такмили кори фароҳам овардани бахшҳои парокандаи Авесто кӯшиданд,то дар рӯзгори Шопури дуюм Озарбади Меҳроспандон мӯбадон мубади аср гузорише бар бахшҳои номафҳуми Авесто навишт ва китоби «Хурда-Авесто» ро аз саросари Авесто гирд овард.
Калимаҳои калидӣ: Омӯзишҳои Зартуштӣ, Авесто(Готҳо), Таърихи Эрон, Зартушт, Муаррихони Шӯравӣ, Фишурдагии фикр, Эрони куҳан, Китоби «Готҳо», ориёинажод, Ардашери Бобакон нахустин шоҳи Сосонӣ.
Аннотация:
Ардашер Бабакан, первый Сасанидский падишах, который основал свое правление на основе зороастризма, особый интерес проявлял к «Авесте». Ардашер, сочинив «Динкард», приказал Тансару, своему биографу, чтобы тот собрал тексты Авесты и восстановил их. В традициях зороастрийцев Тансар также находится в числе тех жрецов, которые внесли свой вклад в дело восстановления Авесты.
После Ардашера, его приемники старались собрать разбросанные тексты Авесты, до того периода, когда во время правления Шапура второго, Озарбад Мехроспандон-глава жрецов века - написал отчет о непонятных главах Авесты и собрал из всей Авесты, книгу «Хурда-Авеста».
Ключевые слова: Зороастризм, Авеста (готы), История Ирана, Заратустра, советские историки, Компрессия мысли, Старый Иран, Книга «Готов», Арьяинаджад, Ардашер Бабакон, первый сасанидский царь.
Annotation:
Ardasheri Bobakon, the first king of Sassanid, who built his rule on Zoroastrian religion, paid special attention to Avesta. According to "Dinkard", Ardasher ordered Tansar to spend his life in order to collect the Avesta and give it to him. In Zoroastrian tradition, Tansar is among the group of priests who contributed to the compilation of the Avesta.
After Ardasher, his successors also tried to improve the work of publishing scattered parts of Avesta, so that in the days of the second Shapur, Azarbadi Mehrospandan wrote a report on the incomprehensible parts of Avesta and compiled the book "Khurda-Avesta" from all parts of Avesta.
Кey words: Zoroastrianism, Avesta (Goths), History of Iran, Zarathustra, Soviet historians, Compression of thought, Old Iran, The Book of Ready, Aryainajad, Ardasher Babakon, the first Sasanian king.
Маълумот дар бораи муаллиф: Элназарова Хабиба Абдумамадовна–номзади илми филология, докторанти анъанавии «Кафедраи забонҳои хориҷии назди Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон: amina-amina76@mail.ru; (+992) 934072499.
Сведения об авторе: Элназарова Хабиба Абдумамадовна–кандидат филологических наук, докторант кафедры иностранных языков при Правлении Национальной Академии наук Таджикистана E-mail: amina-amina76@mail.ru; (+992) 934072499).
Information about author: Elnazarova Habiba Abdumamadovna – kandidat of philological sciences, doctoral student of the Department of Foreign Languages at the Board of the National Academy of Sciences of Tajikistan
E-mail: amina-amina76@mail.ru; (+992) 934072499.
Феҳристи манобеъ:
- Авесто куҳантарин сурудҳо ва матнҳои эронӣ. Гузориш ва пажӯҳиши Ҷалили Дӯстхоҳ Душанбе,2001
- Айнӣ С. «Куллиёт», ҷилди 11, китоби якум, Душанбе 1969
- Ализода И. Чанд сухан оид ба луғати «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ - Известия отделения общественных наук №12,1957-с53-66
- Анварӣ С. Вожаҳои низомӣ дар «Шоҳнома», Душанбе «Маориф» 1994. 118 с
- Андреев М.С. Об этнографии таджиков: Некоторые сведения.- Таджикистан. Сборник статей, Ташкент,1925.с
- Андреев М.С. Средне-Азиатская версия Золушки (Сандилони) Св. Параскева – Пятница Деви Сафед по Таджикистану Ташкент,1927 с
- Абулқосими Фирдавсӣ«Шоҳнома», ҷилди якум, Душанбе, 1987
- Абулқосими Фирдавсӣ «Шоҳнома», ҷилди дуюм, Душанбе, 1987
- Абулқосими Фирдавсӣ «Шоҳнома», ҷилди сеюм, Душанбе, 1988
- Абулқосими Фирдавсӣ «Шоҳнома», ҷилди чорум, Душанбе, 1988
- Абулқосими Фирдавсӣ«Шоҳнома», ҷилди панҷум, Душанбе, 1988
- Абулқосими Фирдавсӣ«Шоҳнома», ҷилди шашум, Душанбе, 1989
- Абулқосими Фирдавсӣ «Шоҳнома», ҷилди ҳафтум, Душанбе, 1989
- Абулқосими Фирдавсӣ «Шоҳнома», ҷилди ҳаштум, Душанбе, 1990
- Абулқосими Фирдавсӣ «Шоҳнома», ҷилди нӯҳум, Душанбе, 1991