Ғиёсов Нурулло Исматович,

профессор, ходими калони илмии

 Институти илмӣ-таҳқиқотии илмҳои

ҷомеашиносии  Муассисаи давлатии

таълимии “Донишгоҳи давлатии

Хуҷанд ба номи акад. Б.Ғафуров”

 

Дар таърихи лексикографияи муосири тоҷик оғоз аз нимаи дуюми қарни XX то имрӯз силсилаи осори хурду бузург рӯйи чоп омадаанд, ки далели қотеъ аз рушди бесобиқаи ҳамаи навъҳои фарҳангҳо – доиратулмаорифӣ ва филологӣ дар Тоҷикистон мебошад. Барои тақвияти ин фикр метавон аз “Энсиклопедияи советии тоҷик”, “Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоҷик”, “Энсиклопедияи миллии тоҷик”, “Энсиклопедияи хоҷагии қишлоқи Тоҷикистон”, “Донишномаи Сомониён”, “Донишномаи “Шашмақом”, “Луғати нимтафсилии тоҷикӣ барои забони адабии тоҷик”-и устод Айнӣ, “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ” ва ғайраҳо ёд кард, ки дар ин давра ба дасти хонандагон расидааст.

Лозим ба қайд аст, ки машҳуртарин донишномаҳои умумӣ дар таърихнигории форсӣ-тоҷикии қуруни вусто “Китоб-уш-шифо” ва “Донишнома”-и Абуалии Сино (с. тав. 980 - с. ваф. 1037), ки якумӣ ба забони арабӣ ва дуюмӣ ба забони форсӣ-тоҷикӣ навишта шуда буд ва “Мафотиҳ-ул-улум”-и Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Аҳмади Котибии Хоразмӣ (с.тав. 910 - с.ваф. 980) ва ғайраҳо мебошад. Вале ба маънои имрӯзаи ин истилоҳ ва падида чунин намуди фарҳанг дар фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ танҳо дар қарни XX  пайдо шудааст (1, с.19).

Дар баробари ин, дар фарҳангнигории тоҷикии муосир зарурати дигаре ба миён омадааст, ки фарҳангҳои доиратулмаорифиро водор ба халли он мекунад. Бо сухани дигар гӯем, фарҳангҳои доиратулмаорифӣ вазифаи на танҳо додани иттилои комил дар бораи ҳар як моддаи луғавии ба фарҳанг дохилшударо бояд иҷро кунанд, балки дар ҳифзу манфиатҳои миллӣ, эҳёи асолати фарҳангӣ ва суннату анъанаҳои неки ниёгон хидмат намуда, дар тарғиби ғояҳои миллӣ, тақвияти ҳофизаи таърихии тоҷикон, алалхусус ҷавонон, дар боло бурдани сатҳи худогоҳиву ҳуввияти миллӣ, ватандӯстӣ, ифтихор аз таъриху фарҳанги миллӣ саҳми арзанда гузоранд. Аз ҷониби дигар, вазифаи дигари таълиф ва чопи фарҳангҳои диоратулмаорифӣ ба мардум расонидани иттилои воқеии илмӣ, асоснок ва асил дар бораи ҳодиса, падидаҳои таърихӣ, сиёсӣ, адабӣ, фарҳангӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва равандҳои гуногуни дар қаламрави Хуросони Бузург рухдода мебошад, зеро, мутаассифона, аз нигоҳи нодурусту ғайриилмӣ ва дар заминаи принсипҳои вайрону беасос шарҳу тафсир додани ин вожаҳову падидаҳо дар кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ зиёд шуда истодааст.

Аъзои шурои назорати илмӣ барҳақ таъкид мекунанд, ки “Хушбахтона, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини роҳбарӣ дар ростои баланд бардоштани сатҳи худогоҳию худшиносӣ, омӯзишу таҳқиқи мероси гаронмояи аҷдодӣ, тақвияти ҳофизаи таърихии миллӣ ва устувору пойдор сохтани пояҳои давлатдорӣ камари ҳиммат баста, дар ин самт ибтикороти ҷиддӣ рӯйи даст гирифтаанд” (2, с.5). Китобе, ки бо унвони “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик-форс” дар Душанбе дар соли 2024 дар як ҷилд ва ду китоб ба нашр расид, таҳти ҳидоят ва пуштибонии бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мақоми Лоиҳаи миллӣ рӯйи кор омад. Чунонки мураттибони асар қайд менамоянд, “ҳадафи Лоиҳаи миллии “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” бо такя ба сарчашмаҳои муътамади таърихӣ ва дидгоҳҳои мушаххаси илмӣ, инъикосу бозтоби ҳақиқати таърихӣ, ҷуғрофиёӣ, динӣ, мазҳабӣ ва тамаддуни сокинони қаламрави Хуросони Бузург мебошад, ки сарзамини аҷдод ва марзу буми ниёгони бономусу боғурури тоҷикон аст” (3, с.6).

            Дастандаркорони ин Лоиҳаи бузург тасмим гирифтаанд, ки мавзуъҳои доманадор ва гуногунпаҳлӯро, аз қабили таърих ва ҷуғрофиёи Хуросони Бузург, забон ва хат, устура, шеър ва адабиёти қадим, дин, мазҳаб, фалсафаи миллӣ, улуми табиӣ-риёзӣ, осори ҳунарӣ, иқтисод, мусиқӣ ва ҳунари мусиқӣ ва амсоли инро ба сифати масъалаҳои меҳварии тадқиқот дар китобҳои худ матраҳ созанд. Ин аст, ки гурӯҳи корӣ ҷилди нахустини силсилаи “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” дар се қисм таҳти унвони “Феҳристи бузургони тоҷик-форс” ба чоп тайёр карданд, ки ду китоб аз он соли гузашта ба дасти чоп расид. Китоби якум аз моддаи луғавии “Каюмарс” оғоз гардида, дар бораи зиндагӣ ва рӯзгори шахсиятҳои марбут ба силсилаи Пешдодиён ва замони эшон иттилоъ дода, бо Абулмузаффари Самъонӣ – муҳаддис, муфассир ва фақеҳи қарни ХI ба итмом мерасад. Китоби дуюми ҷилди нахустин роҷеъ ба 1200 шахсияти маъруфи таърихии қаламрави фарҳангии Хуросони асрҳои ХI-XVI иттилоъ медиҳад.

            Яке аз вежагиҳои ин донишнома дар усули ҷобаҷогузории моддаҳои луғавии он аст. Тамоми донишномаҳо имрӯз дар кишварҳои мутараққӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, усули алифбоии ҷобаҷогузории маводро риоя мекунанд, ки барои дарёфти мавод барои истифодабарандаи он марғубтарин усул маҳсуб меёбад. Вале мураттибони ин донишнома усули дигар, яъне усули замонӣ ё хронологиро интихоб кардаанд. Аз ин ҷо, донишнома бо “Каюмарс” – нахустин инсон дар ҷаҳоншиносии аҷдоди мо, нахустин шоҳ дар таърихи тоҷику форсҳо оғоз гашта, сипас маълумот дар бораи ашхосе меравад, ки аз лиҳози замонӣ пештар аз якдигар зиндагӣ ва фаъолият кардаанд. 

            Шояд ин вежагии асар аз муҳассаноти дигари ин китоб сар зада бошад. Таҳиягарони асар аз технологияи муосири рақамӣ истифода бурдаанд, ки ба қавли эшон, “бо таваҷҷуҳ ба мушаххасоти ҳуввияти зеҳнӣ ва хислату характери насли наврасу ҷавони имрӯз таҳия шудааст” (3, с.7). Ин маънии онро дорад, ки дар китоб танҳо феҳристи ашхос оварда шудааст, аммо иттилооти илмӣ ва муфассалро роҷеъ ба ин шахсият аз тариқи телефони мобилӣ ё компютер хонанда метавонад ба тавассути рамзе - (QR), ки баъди номи ҳар як шахс ҷой дода шудааст, пайдо кунад.

Ҷилдҳои минбаъдаи Лоиҳа ҳам ба ҳамин шаклу мазмун ба дасти хонандагон мерасад. Зимнан, ин Лоиҳа аз ҷониби Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ сармоягузорӣ мешавад. Дар китоб мо маълумотро дар бораи ашхосе метавонем пайдо кунем, ки мероси гаронарзише ба мо ва умуман тамаддуни ҷаҳонӣ гузоштаанд. Хидмати чунин ашхос на танҳо муассир дар раванди худшиносӣ, худогоҳӣ ва худсозии миллати тоҷик аст, балки бозгӯи нақш ва мақоми тоҷикон дар ташаккул ва рушди тамаддуни ҷаҳонӣ мебошад. Профессор Ш.Солеҳов ба ин лоиҳа баҳои баланд дода, таъкид мекунад, ки мо дар шинохт ва маърифати мақому нақши Хуросони Бузург дар таърихи тамаддуни башарӣ хеле таъхир кардем ва менависад: “Ба ҳамин хотир, имрӯз аз ҳар гӯшаю канори ҷаҳон ва минтақа даъвоҳои ворисият ба фарҳангу тамаддуни ин хиттаи ҳамешасабзи тамаддуни мо баланд мешавад. Аз ин ҷиҳат ҳам, амалисозии давра ба давраи Лоиҳаи мазкур як навъ муҳри хомӯшӣ бар даҳони ин даъвогарон мезанад” (4, с.2).

Аз муҳассаноти дигар ва бисёр муҳимми ин асар таълифи он бо се забон – тоҷикӣ, русӣ, англисӣ ва бо ҳуруфи ниёгон овардани матолиб мебошад. Чунин тарзи додани иттилоъ тақозои замон ва орзуи ҳамаи аҳли зиё буд ва аз ин рӯ месазад, ки бори дигар ва алоҳида ба дастандаркорони ин иқдом ташаккур гуфт, зеро доираи истифодабарандагони онро хеле ва хеле зиёд мекунад ва, аз ҳама муҳим, ҳақиқат ва асли воқеаро ба ҷаҳониён ба тавассути ин забонҳои маъмул дар тамоми кураи Замин ошкор мекунад.

Дар баробари табрики аҳли Лоиҳа бо ин муваффақияти беназирашон дар шиносонидани таърихи Хуросони Бузург, нақши он дар ташаккулу рушди тамаддуни башарӣ ва анҷоми чунин як кори хайр мехостам ду нуктаро таъкид кунам, ки шояд ҳалли он ба фоидаи кор бошад: 1. Усули ҷобаҷогузории мавзуи Лоиҳа, ки усули хронологӣ аст, дарёфти иттилоъро дар бораи шахси замони зиндагиаш номаълумро мушкил мекунад. Барои дарёфти номи ин шахс ва иттилоъ пайдо кардан аз тариқи рамзи муайяншуда хонандаро мебояд, ки бо тамоми китоб ошно шавад. Хуб мешуд, ки минбаъд дар охири китобҳои минбаъда ё дар китоби алоҳида номи ин ашхос ба тартиби алифбоӣ оварда шаванд.

2. “Феҳристи бузургони тоҷику форс” гузоштани китобҳои ҷилди якуми он каме бо шакл ва мазмуни он мувофиқат намекунад. “Ал-феҳрист”-и Ибни Надим, ки шояд ба ҳайати Шӯрои назорати илмии Лоиҳа ҳамчун намуна хидмат карда бошад, аз лиҳози иттилоъ ва ҳаҷми мавод, воқеан ҳам феҳристи бузурги шахсиятҳои то замон ва рӯзгори Ибни Надим зиндагӣ карда аст. Вале китобҳои Лоиҳаи миллӣ ба ҷуз номҳои ашхосро овардан иттилои комилро дар бораи ҳаёт, фаъолият ва осори илмии эшон медиҳад, ки онро метавон маълумоти доиратулмаорифӣ қаламдод кард. Аз ин хотир, асарро “Донишномаи бузургони тоҷик-форс” ном ниҳодан бо матлабу ҳадафҳои он бештар мувофиқат мекард.

 

Пайнавишт:

1. Ғиёсов Н.И., Нуруллозода Ф. Масъалаҳои назария ва амалияи фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ. - Хуҷанд: Хуросон, 2024. - 308 с.

2. Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик-форс. Ҷилди I., Китоби I. – Душанбе: Маркази мероси хаттӣ, 2024. - 640 с.

3. Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик -форс. Ҷилди I., Китоби II. – Душанбе: Маркази мероси хаттӣ, 2024. - 632 с.

4. Солеҳов Ш. “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” падидаи муҳим ва саривақтӣ дар улуми ҷомеашиносӣ. https://www.facebook.com/groups/ 596960863398767 (санаи муроҷиат 28.04.2025)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

(27.08.1953)

Шарқшиноси интернатсионалист

  Олимону кормандони институти Шарқшиносии АИ ҶШС Тоҷикистон, (Ҳоло Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ) дар баробари  пажӯҳиш, нашру бозгардони  адабиёт, таъриху инсоншиносӣ ва сиёсати мамолики Шарқ бо амри Ватан, Роҳабрияти вақт ва замон дар кишварҳои Афғонистон, Эрон, Покистону Ҳиндустон ба  ҳайси дипломат, тарҷумон ва корманди масъул босамар кор кардаанд. Инак, яке аз олимони  дигари интернатсионалистро муаррифӣ мекунем.

 

         Қосимшо Искандаров – таърихшинос, доктори илм­ҳои таърих, зодаи деҳаи Кеврони ноҳияи Дарвоз. Баъд аз адои хизмати аскарӣ дар соли 1974 ба факултети таъ­рихи Университети давлатии Тоҷикистон ба номи В.И. Ленин (ҳоло ДМТ) дохил гардида, онро бо баҳои аъло хатм намуд.

      Пас аз хатми Донишгоҳ бо роҳхати Вазорати мак­табҳои олӣ ва миёнаи махсус ба шаҳри Қӯрғонтеппа фи­ристода шуд ва солҳои 1979-1981 дар Филиали навташкилёфтаи Институти педагогии Душанбе дар шаҳ­ри Қурғонтеппа ба сифати муаллими кафедраи фанҳои ҷамъиятӣ фаъолият дошт. Тирамоҳи соли 1981 бо роҳ­хати КМ комсомол ба сифати тарҷумони гурӯҳи мушовирон дар Созмони Демократии Ҷавонони Афғонистон то соли 1985 фаъолият намудааст.

        Баъди бозгашт аз Афғонистон ба аспирантураи Институти шарқшиносии АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил гардида, моҳи марти соли 1989 дар Шурои диссертатсионии Институти кишварҳои Осиё ва Африқои Университети давлатии шаҳри Маскав ба номи М. В. Ломоносов рисолаи номзадиро дар мавзуи «Ҷунбиш­ҳои ҷавонон дар  Афғонистон» (солҳои 1945-1988) дифоъ менамояд. Ӯ солҳои 1989-1993 дар Институти шарқ­­шиносӣ ба сифати ходими хурд ва ходими илмӣ фаъолият намудааст. Минбаъд то моҳи феврали соли 2000 дар Институти иқтисодиёти ҷаҳонӣ ва муноси­батҳои байналмилалии АИ ҶТ ба сифати ходими калон, ходими пешбари илмӣ ва мудири сектори Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ машғули тадқиқот буд. Аз моҳи майи соли 2000 дар Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҶТ ба сифати ходими пешбар, мудири шуъ­баи таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ, соли 2005 вазифаи мудири шуъбаи таърих ва таҳқиқи низоъҳои мин­тақавӣ ва аз соли 2018 то ҳол саркотиби илмии Академияи миллии илмҳзои Тоҷикистон мебошад.

         Моҳи декабри соли 2004 дар Шурои диссертатсионии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии АИ ҶТ рисолаи докториро дар мавзуи «Ҷун­бишҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон (солҳои 1945-2001)» ҳимоя намуда, соҳиби унвони илмии доктори илм­­ҳои таърих гардид.

        Ҳанӯз ҳангоми кор дар Ҷумҳурии Афғонистон Қ. Искандаров ба омӯзиши таърихи сиёсии ин кишвар дар қарни ХХ таваҷҷуҳ зоҳир намуда, ба омӯзиши сарчаш­маҳо ва ҷамъоварии мавод машғул буд. Ҳамкорӣ бо роҳбарони Созмони Демократии Ҷавонони Афғонис­тон, сафарҳои хизматӣ ба вилоятҳои мухталифи кишвар, ошноӣ бо фаъолияти ҳаррӯзаи ин созмон ӯро водор сохт, ки мавзуи таърихи ҷунбишҳои ҷавонони Афғонистонро мавриди тадқиқот қарор диҳад.

       Соли 1992 нашриёти «Дониш» аввалин монографияи Қ. Искандаровро таҳти унвони «Ҷунбишҳои ҷавонон дар  Афғонистон» (солҳои 1945-1988) нашр намуд. Дар асар дар заминаи таҳлили сарчашмаҳои таъ­рихӣ аввалин маротиба кӯшиши таҳқиқ намудани раванди та­шак­кулёбӣ ва паҳн гардидани ҷунбиши ҷа­вонон дар Афғонистон баъд аз ҷанги дувуми ҷаҳонӣ ба амал бароварда шуд. Муаллиф диққати асосиро ба омӯзиши марҳилаҳои асосии инкишофи наҳзати ҷаво­нон дар ҳаёти сиёсӣ ва ҷамъиятии кишвар равона намуд.

        Дар воқеъ дар нимаи дувуми қарни ХХ дар ҳаёти ҷамъиятии кишвари ҳамсоя нақши ҷавонон хеле муассир буд. Ҷавонон дар кори созмонҳои сиёсӣ ва ҷамъия­тии солҳои 40 ва 50-ум асри гузашта – наҳзати сиёсии «Виш залмиён» («Ҷавонони бедор»), созмонҳои «Ватан» ва «Халқ» саҳми фаъол доштанд. Муаллиф дар рисолаи худ фаъолияти аввалин созмони муташаккили ҷавонон – Иттиҳоди муҳассилини Донишгоҳи Кобулро мусбат арзёбӣ намуда, таъкид менамояд, ки «Иттиҳоди муҳассилон барои табдил ёфтани ҷавонон ба ширкаткунандагони фаъоли наҳзатҳои сиёсӣ дар кишвар асос гузошт».

         Қосимшо Искандаров дар тадқиқотҳои худ бештар ба ҷанбаҳо ва омилҳои сиёсии буҳрони Афғонис­тон, ба хусус масъалаи пайдоиш ва шаклгирии ҷун­биши «Толибон» ва сиёсати онҳо, нуфузи аносири ифротӣ ва ҷангҷӯёни тундрав ба роҳбарияти ин ҷунбиш, сайри таърихи раванди ташаккули ҷунбишҳои исломгаро дар Афғонистон ва минтақа диққати махсус ме­диҳад. Соли 2003 нашриёти «Ирфон» монографияи дигари ӯро таҳ­ти унвони «Афғонистон: Толибон ва ташаккули мар­казҳои террористӣ» ба чоп расонид.

          Дар асари мазкур таъкид ба амал омадааст, ки «низои Афғонистон тулонитарин низои мусаллаҳонаи қарни ХХ аст, ки боиси муҳоҷирати бесобиқаи аҳолӣ, харобии кишвар, куштори бераҳмонаи мардуми бегу­ноҳ гардидааст. Ҳазорон тарбиятгирифтагони ҷанги Афғонистон таҷрибаи куштор ва даҳшатафгании худро дар тамоми ҷаҳон амалӣ мекунанд». Муаллиф барҳақ қайд менамояд, ки ҳамон кишварҳое, ки ин ҷан­ган­даҳоро ба Афғонистон ташвиқ карда, онҳоро сар­моя­гузорӣ фаъолияти онҳоро мебинанд. Ҳамин тариқ ба ақидаи муаллиф байни фаъолияти ҷангҷӯёни «афғонӣ» ва ама­лиётҳои террористӣ дар Арабистони Саудӣ ва 11 сентябри соли 2001 алоқаи мустақим вуҷуд дорад. Китоби «Афғонистон: Толибон ва ташаккули марказҳои терро­ристӣ» дар муддати кӯтоҳ дар шаҳри Пешовари Покистон ба ҳуруфи арабӣ баргардон ва дар Афғонистон ва кишварҳои дигар паҳн гардида буд. Муҳаққиқон ва сиёсатшиносон дар Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон ба рисолаи мазкур баҳои баланди илмӣ доданд.

        Натиҷаҳои фаъолияти бештар аз 20-солаи доктори илмҳои таърих Қ. Искандаров дар тадқиқоти калон­ҳаҷми ӯ – «Ҳизбҳои сиёсӣ ва ҷунбишҳои Афғонистон дар нимаи дуюми асри ХХ» ҷамъбаст гардиданд. Монографияи мазкур ба таърихи зуҳур, ташаккулёбӣ ва та­ҳаввули фаъолияти доираи васеи аҳзоб, созмонҳо ва ҷунбишҳои сиёсии Афғонистон дар нимаи дувуми қар­ни ХХ равшанӣ меандозад. Дар монография дар асоси таҳлили ҳамаҷонибаи сарчашмаҳо ва адабиёти илмии мавҷуда масъалаҳои авзои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон, ки дар заминаи онҳо аҳзоб ва созмон­ҳои сиёсӣ ба вуҷуд меомаданд, таъсири омилҳои беруна ба равандҳои сиёсии Афғонистон ва фаъолияти аҳзоби сиёсии кишвар мавриди баҳс қарор гирифта аст.

        Дар китоб дар баробари нишон додани фаъолияти азҳоби гуногуни сиёсӣ моҳияти буржуазӣ, майда­буржуазӣ, коммунистӣ ва миллатгародошта аҳамият до­да, ба раванди паҳн гардидани афкори «исломи сиё­сӣ» ва ташкил ёфтани аҳзоби мухталифи исломӣ ва таъ­сири онҳо ба равандҳои сиёсии ҷомеаи Афғонис­тон аҳамияти хос дода шуда аст.

          Қосимшо Искандаров ба мавзуи таъсири буҳро­ни Афғонистон ба субот ва амният дар Тоҷикистон, муносибат байни Тоҷикистону Афғонистон дар соҳа­ҳои  гуногуни ҳаёти иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва сиёсӣ, бархӯрди ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи ҳалли мусолиҳатомези қазияи Афғонистон, вазъият дар сар­ҳади байни Тоҷикистону Афғонистон ва масъалаҳои дигари муносибати байни ду давлати ҳамсоя таваҷҷуҳи хос дорад. Мақолаҳои навиштааш дар ин мавзуъ дар маҷаллаҳои илмии дохилӣ ва хориҷӣ, аз ҷумла Теҳрон, Алмаато, Луело (Шветсия), Маскав, Киев ва ғайра интишор ёфтанд. Ӯ дар рисолаи аввалин кӯшиши омӯзи­ши ҳа­маҷонибаи таърихи пайдоиш, фаъолият ва такомули ҷун­бишҳои ҷамъиятӣ-сиёсӣ дар Афғонистон аз фаъолияти аввалин созмони сиёсӣ «Виш залмиён» шу­руъ кар­да, то фаъолият ва шикаст хӯрдани ҷунбиши «Толибон» ҷамъбаст мекунад.

          Мавод ва маълумоти зиёдро дар бораи фаъолияти аҳзоб ва ҷунбишҳои сиёсӣ аз олимон, роҳбарон ва фаъолони ин созмонҳо, шахсиятҳои намоёни сиёсӣ ва давлатии Афғонистон – Абдулхай Ҳабибӣ, Бурҳонид­дин Раббонӣ, Аҳмадшоҳ Масъуд, Бабрак Кормал, М. Наҷибулло, Ғулом Дастагир Панҷшерӣ, Сулаймон Ло­иқ, Султон Алӣ Киштманд, Маҳбубулло Кушонӣ, Башир Бағлонӣ ва дигарон ба даст оварда дар тадқиқот­ҳои хеш васеъ истифода намудааст.

        Қосимшо Искандаров на танҳо ба масъалаҳои ҳаёти сиёсии Афғонистон, таъ­рихи гузашта ва имрӯзаи кишвари ҳамсоя, балки ба зин­дагӣ ва фаъолияти шах­сиятҳои намоён, олимон, роҳ­­барони созмонҳои сиёсӣ, фаъолони давлатӣ таваҷ­ҷуҳи зиёд дорад. Вай дар бораи чеҳраи намоёни таърихи муосири Афғонистон, муборизи роҳи озодӣ ва истиқлоли ин кишвар, аъзои ҳукумати Шоҳ Амонуллоҳхон – Муҳаммад Валихони Дарвозӣ, тули фаъолияти илмиву эҷодиаш дар бораи олими намоёни Афғонистон Абдулҳай Ҳабибӣ, роҳбари созмони «Маҳфили интизор», яке аз асосгузорони Ҳизби Халқӣ-Демократии Афғонистон Муҳаммад Тоҳири Бадахшӣ, қаҳрамони миллии Афғонистон Аҳмадшоҳи Масъуд, яке аз роҳба­рони ҷунбиши муқовимати муҷоҳиддин Му­ҳам­мад Исмоилхон ва дигарон мақолаҳои илмӣ ва очерк­ҳои таъ­рихӣ таҳия намудааст.

        Ахиран нашриёти «Ирфон» китоби нави Қосим­шо Искандаров «Нури шаҳри офтоб»-ро аз чоп баровард. Китоб дар бораи саҳифаҳои зиндагӣ, мубориза ва фаъолияти давлатии волии вилояти Балх, яке аз роҳ­барони наҳзати муҷоҳиддин ва аъзои ҳукумати Раббо­нӣ – Ато Муҳаммади Нур ривоят мекунад. Ато Муҳам­мад ҷонибдори фаъоли мустаҳкам гардидани робита ва дӯстӣ миёни мардумони Тоҷикистону Афғонистон буда, бо ташаббус ва дастгирии ин марди наҷиб робита­ҳои мустаҳками иқтисодӣ ва фарҳангӣ миёни вилояти Балхи Афғонистон ва вилояти Хатлон вусъат пайдо менамоянд. 

         Қосимшо Искандаров дар баробари ин фаъолияти васеи илмӣ-ташкилӣ ва ҷамъиятиро пеш мебарад. Вай аъзои кумитаҳои Ҷоизаҳои давлатӣ ба номи Абуалӣ ибни Сино ва Муҳаммад Осимӣ, узви Шурои диссертатсионии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ва Институти шарқшиносии Вазорати илм ва маорифи Ҷум­ҳурии Қазоқистон, узви ҳайати илмии Донишгоҳи Ориён (ш. Мазори Шариф) мебошад. Таҳти роҳбарии ӯ наздики 30 нафар унвонҷӯён рисолаҳои номзадӣ ва доктории худро таҳия ва дифоъ намуданд.

          Қосимшо Искандаровро дар ҷодаи афғонистон­ши­носӣ  корҳои бузургҳаҷмтар ва масъулиятноктар, ки ба осудагии Афғонистон мусоидат намоянд, дар пеш аст. Дар ин роҳ барояш муваффақиятҳои илмӣ ва амалӣ таманнои мост.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шарқшиноси интернатсионалист

Олимону кормандони институти Шарқшиносии АИ ҶШС Тоҷикистон, (Ҳоло Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ) дар баробари  пажӯҳиш, нашру бозгардони  адабиёт, таъриху инсоншиносӣ ва сиёсати мамолики Шарқ бо амри Ватан, Роҳабрияти вақт ва замон дар кишварҳои Афғонистон, Эрон, Покистону Ҳиндустон ба  ҳайси дипломат, тарҷумон ва корманди масъул босамар кор кардаанд. Инак, олимони интернатсионалистро муаррифӣ мекунем.

 

Абдуллоев Раҳматулло

 

Раҳматулло Абдуллоев зода ва парвардаи ноҳияи Бохтар мебошад. Маълумоти миёнаро дар мактаби ми­ё­наи рақами 26 ноҳияи Вахш гирифта аст. Солҳои 1974-1979 дар факултети таърихи Донишгоҳи давлатии То­ҷикистон ба номи В.И.Ленин (ҳоло ДМТ) таҳсил на­мудааст.

Баъд аз хатми мактаби олӣ бо роҳхати Вазорати маориф ба филиали Донишкадаи омӯзгории Душанбе ба номи Т.Г.Шевченко (ҳоло ДДОТ ба номи С.Айнӣ) ба шаҳри Қурғонтеппа ба кор фиристода шуд. Солҳои 1980-1991 дар кафедраи фанҳои ҷамъиятшиносӣ, кафед­раи таърих ва иқтисоди сиёсӣ ва кафедраи фалсафа ба сифати муаллим ва муаллими калон фаъолият дошт. Ӯ солҳои 1991-1992 дар кафедраи таърихи нав ва навта­рини Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба сифати кор­омӯз машғули тадқиқот буд. Аз моҳи октябри соли 2002 ба сифати ходими илмӣ дар шуъбаи таърих ва таҳ­қиқи низоъҳои минтақавии Институти шарқшиносӣ ва меро­си хаттӣ фаъолият менамояд.

Дар ин муддат аз моҳи ноябри соли 1981 то моҳи январи соли 1983 ва аз моҳи январи соли 1986 то моҳи июни соли 1988 ба сифати тарҷумон дар гурӯҳи мушо­вирони Шуравӣ дар Афғонистон фаъолият намудааст.

Раҳматулло Абдуллоев ба таҳқиқи мавзуи масъа­лаи миллӣ дар ҳаёти сиёсии Афғонистон, таъсири оми­ли этникӣ ба низои Афғонистон ва нақши миллату қав­ми­ятҳои ин кишвар дар ҳаёти имрӯзаи кишвари ҳамсоя машғули тадқиқоти илмӣ мебошад.

Мавзуи мазкур аз он ҷиҳат ҷолиб аст, ки дар тули тамоми мавҷудияти давлати Афғонистон масъалаи иштироки миллату қавмҳои ғайрипаштун дар мубориза барои озодӣ ва истиқлолияти кишвар, саҳми онҳо дар тараққӣ додани соҳаҳои гуногуни иқтисодиёт ва ҳаёти илмӣ ва фарҳангии кишвар нодида гирифта мешуд ва дар натиҷаи он намояндагони миллату қавмҳои ғайри­паш­тун дар фаъолияти мақомоти идораи давлат камтар саҳм­гир буданд.

Соли 2006 дар нашриёти «Ирфон» рисолаи ӯ аз чоп баромад.^[1] Дар рисола ба масъалаҳои вижагиҳои таърихи ташаккулёбии давлатдорӣ, таносуби миллатҳо ва қавмиятҳои асосӣ дар таркиби аҳолӣ, таъсири низои тулонӣ ба таркиби миллӣ ва саҳми миллат ва қав­миятҳои кишвар дар ҳаёти сиёсии нимаи дувуми қарни ХХ дар Афғонистон мавриди таҳқиқ ва баррасӣ қарор дода шудааст.

Доир ба паҳлуҳои гуногуни мавзуи тадқиқотӣ ма­қо­­лаҳои зиёди Раҳматулло Абдуллоев дар маҷал­ла­ҳои илмии Тоҷикистон ва берун аз он, аз ҷумла дар Маскав, Алмаато, Кобул, Бишкек ба чоп расидаанд.

Илова ба тадқиқотҳои илмӣ Раҳматулло Абдул­лоев ба таҳияи китобҳои дарсӣ барои мактабҳои таҳси­лоти ҳамагонӣ машғул аст. Дар ҳайати гурӯҳи му­ал­лифон му­ал­лифон (Ҳ. Нуриддинов, Қ. Искандаров, Қ. Расулиён) то имрӯз ду китоби дарсии «Таърихи умумӣ» барои синф­ҳои 10 ва 11 чоп гардида, аз тарафи муаллимон ва му­тахассисони соҳаи маориф баҳои баланд гирифтаанд.

Дар рафти таҳияи китобҳои дарсӣ гурӯҳи муалли­фон, аз ҷумла Раҳматулло Абдуллоев бо муассисаҳои илмии хориҷ – Институти ба номи Георг Еккерт оид ба тадқиқотҳои байналмилалии китобҳои дарсӣ ҳамкории зич доранд. Дар соли 2009 Раҳматулло Абдуллоев аз рӯи ду барнома – «Ба роҳ мондани ҳамкориҳо бо киш­варҳои Осиёи Миёна оид ба китобҳои дарсӣ» ва «Ало­қамандии низоъҳо дар Осиёи Миёна, Кавказ ва Мол­дова ва китобҳои дарсӣ дар давраи баъд аз пош хӯр­дани Иттиҳоди Шуравӣ» ба сифати коромӯз дар Ин­ститути ба номи Георг Еккерт, воқеъ дар шаҳри Брау­ншвейги Ҷумҳурии Федеративии Олмон машғули тад­қиқоти ил­мӣ буд.

Раҳматулло Абдуллоев аз оғози соли 2008 то июни соли 2009 котиби илмии Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттӣ буда, айни ҳол фаъолияти илмиву эҷодиашро дар Энсиклопедияи миллии тоҷик идома дода истодааст. Бо медалҳои «Миннатдории мардуми Афғо­нис­­тон», «Барои шуҷоати ҷангӣ» ва «Нишони фахрӣ»-и КМ Комсомоли ИҶШС сарфароз гардонида шудааст.

Олимҷон Хоҷамурдов,

профессор

 

            (Нигоҳи иҷмолӣ ба тарсгуфторҳои  Муҳаммаризо Шафеии Кадканӣ “Растахези калимот”. Муқаддима, тасҳеҳ, шарҳ, тавзеҳот ва замимаи  Ш. Сӯфизода Душанбе, 2023).

            Ба алифбои имрӯзаи тоҷикӣ баргардон ва нашри яке аз асарҳои илмӣ-назариявии донишманди маъруфи Эрон доктор Муҳаммадризо Шафеии Кадканӣ “Растахези калимот”, ки дарсгуфторҳои  эшон перомуни назарияи дабистони адабии формализми рус  маҳсуб мешавад ва  он ҳам  бо шарҳу тавзеҳ ва муқаддимаву замимаи китобшиносии формалистони рӯсӣ, барои дӯстдорони адабиёт ва мутахассисони ҷавони адабиёти форсии тоҷикӣ хидмати арзандаест.

            Зеро имрӯз дар адабиётшиносии ҷаҳони Ғарб ин равиши таҳқиқи осори бадеӣ мақоми хосаеро дорост. Тафсиру ироаи муҳаққиқонаи орои ин дабистори адабӣ, ки мавриди  корбурди густардаи пажӯҳишгарони адабиёти Ғарб қарор гирифтааст, барои ҷомеаи форсизабон танҳо  дар тавони фарде чун устод Ш. Кадканӣ, ки дорои иҳотаву дониши жарфе аз  фарҳангу адаби форсӣ, арабӣ ва ҷаҳон аст, имконпазир буд. Бо вуҷуди он, ки устод Кадканӣ бо мактаби формализми русӣ тавассути тарҷумаи англисии осори эшон ошноӣ пайдо  кардааст, аммо орову андешаи пайравони ин наҳларо хело дақиқу мӯшикофона дар қиёсу  тақобул бо марҳалаҳои рушди  адабиёти форсии тоҷикӣ ва осори классиконамон  барои донишҷӯёни пӯёву муҳаққиқини адабиёти форсӣ ироаю тафсир кардааст.

            Ин дарсгуфторҳо аз он ҷиҳат дорои арзиши илмист, ки муаллиф зимни шарҳу тафсири назарияи формалистони русӣ, ба вижа  андешаҳои поягузорони ин наҳлаи илмӣ-назариявӣ В.Б. Шкловский, Ю.Н. Тынянов, Б.М. Эхенбауман ва Р. Якобсон  аз шеъри форсии тоҷики шоҳид оварда, рагаҳои ин усули адабиро дар адабиёти классикиамон ҷустуҷӯ намудааст. Дар ин бора худи устод Ш. Кадканӣ дар  пешгуфтори мухтасари китоб таъкид  кардааст, ки ҳеҷ гоҳ ҳадаф надоштааст “дар ҳадди як мутарҷими сифр боқӣ” бимонад ва он ҷо ки суратгароёни рус  “ишорае ба як вижагӣ дар шеъри Пушкин ё Лермонтов  кардаанд, ба ҷон  кандану овонависӣ кардани он иборат”, ки барои худам ва хонандаи ман номафҳум  мемонд. “Ҳамин ки фаҳмидам баҳс  бар сари чӣ  масъалаест, кӯшидам, ки шоҳиде барои он аз шеъри Мавлавию Хоқонӣ ва Саъдию Ҳофиз  пайдо кунад.

            Устод Ш.Кадканӣ  маҳз аз ҳамин дидгоҳ ба муаррифӣ ва таблиғи мактаби формалистони русӣ иқдом карда ва аз он ҷиҳат маҷзуби он гаштааст, ки “... ин мактаб аз он мактабҳои халқуссооте нест, ки мисли коғаз оташ гирифта, дар як лаҳза шӯълавар мешаваду таваҷҷӯҳи ҳамагонро  ҷалб  мекунад ва сипас барои ҳамеша хомӯш мешавад. Ҳазфи ҷараёни  фурмолизми русӣ аз таърихи назарияи адабию ҳунарии ҷаҳон, бегумон, амрест муҳол”.  Ба андешаи устод Ш. Кадканӣ: “Зеро ин мутафаккирон илова бар ҳарфҳои муҳимме, ки дар ҳавзаи масоили муртабит ба адабиёт, забони шеър, такомули адабӣ, ваҷҳи ғолиб ва пайранг худ гуфтаанд, сабаб шуданд, ки чандин ҷараёни бузурги давронсози дигар ҳам дар гӯшаву канори ҷаҳон, аз ҷумла дар Прог ва Порис  ба таъсири ҳарфҳои эшон шакл  бигирад”.

            Тавре ки Шодимуҳаммад Сӯфизода дар дебочаи китоб бар ҳақ ишора  кардааст, дилбастагии устод Ш. Кадканӣ ба дабистони суратгароёни рус ”аз он  маншаъ  гирифтааст,ки  ба бештари назарияҳои  ин мактаби илмӣ дар осори балоғиёни гузаштаи  мо  ишораҳое шудааст ва ин шабоҳати дидгоҳҳо  таваҷҷӯҳи  ӯро  ба ин  таълимот барангехтааст”.

            Шарҳи муҳтаво ва бобу фаслҳои ин  китоби судмандро ба хонандаи хушзавқ ҳавола  мекунем. Гузашта  аз ин, доир ба пайдоиши  ин мактаби формалисзми русӣ дар даҳҳаи аввали асри ХХ ва иллатҳои парокандашавии он низ таваққуф  намекунем. Зеро ҳам худи муаллифи китоб дар раванди гуфторҳои хеш ва ҳам Шодимуҳаммад Сӯфизода дар пешгуфтори арзишманди хеш  перомуни ин масъала маълумоти кофие ироа  доштаанд.

            Дар ин мухтасар, банда ба ду  мазоёи ин китоб  мехоҳам таваққуфи иҷмолӣ  намоям: - Нахуст, дар бораи ташреҳу тавзеҳ ва ироаи муҳаққиқонаи  устод Ш. Кадканӣ дар муаррифии назарияи формализми русӣ бо шоҳид аз адаби форсӣ ва дар қиёсу тақобул бо андешаву орои булағо ва шуарои пешинамон  перомуни ин мақулоти суратгароёни рус. Дуввум, роҷеъ ба кайфияти баргардон, шарҳу тавзеҳ ва замимаи китобшиносии мукаммал ба забонҳои русӣ ва англисӣ, доир ба ин мактаби адабӣ.

            Дар даромади сухан устод Ш. Кадканӣ таъкид  медорад, ки  “бо ҳама арзише, ки  суратгароии русӣ дар таърихи назарияҳои ҳунарию адабӣ  доштаасту ҳанӯз  ҳам дорад” донишҷӯён ва хонандагони худро намехоҳад  “ба як суратгарои рус” мубаддал созад. Ҳадафаш дар ин китоб  “чашмандозе ба мероси  суратгароёни рус  гушуда шавад ва баъзе  аз зароифи  ҳарфҳои эшон дар бораи  ҳунару адабиёт  дар зеҳну замири  хонандаи ҷавони эронӣ  ҳузури равшан  биёбад” маҳсуб мешавад.

            Яке аз  вижагиҳои дарсгуфторҳои устод Кадканӣ дар тафсиру муаррифии дабистони формализми русӣ  дар он аст, ки ӯ талош  кардааст, то сарчашмаи пайдоиши ин таълимотро ҷустуҷӯ  кунад. Решаи ин наҳларо дар ҷараёни нумодгароён (символистҳо)-и рус, ки дар боби масъалаи “арзиш” ба тааммул  пардохта ба робитаи  “фурм ва муҳтаво” таваҷҷӯҳ кардаанд тафаҳҳус намуда, ба натиҷае мерасад, ки  ин таълимот аз андешаҳои фалсафаи  И. Кант дар мақулаи “замон ва макон” об мехурад. Бад-ин робита бо як афсӯс тазкор  медиҳад: “Боз, ба ёди беҳосилии “шибҳи фалсафа”-и худамон афтодам, ки дар тӯли ҳазору дивист сол, дасткам ҳар сол, кӯчактарин асаре ба ҷараёнҳои фарҳангию ҳунарӣ ва иҷтимоии мамлакати мо  надоштааст”. Сипас  таъкид медорад, ки дар тӯли ҳазор сол хуб ё бад чандин  ҷараёнҳои ҳунариву адабӣ ба вуҷуд омадаанд, аммо “дар ҳеҷ як аз ин ҷараёнҳову сабкҳо” радди пойи “фалсафа”-и  худамонро наметавон пайдо  кард. Аз ин рӯ, воқеъбинона ва бо сароҳат ёдрас  мешавад, ки “решаи тамоми ҷараёнҳои хурду бузурги ҳунарию адабӣ ва сиёсию иҷтимоии Ғарбро бо тамоми ҷузъиёти он  метавон дар андешаҳои фалсафии  Ғарб ҷустуҷӯ кард, мисли ҳамин қазияи пайдоиши фурмолизм ё самбулизм”.

            Бад-ин робита дар қиёс  бо афкори фалсафии Ғарб дар ташаккули пайдоиши ҷараёнҳо ва сабкҳои адабӣ, ишора ба он  мекунад, ки ҷои  фалсафаро дар фарҳанги мо илми калом ва бештар ирфон ба дӯш гирифтаанд. Аз ин рӯ, муътақид аст: “Дар он сӯйи сабки шоирии Фирдавсӣ ва Носири Хусрав, бегумон тааммулоти муътазила  нақши пинҳони худро дорад ва дар он сӯйи сабки шоирии  Аттору Мавлавӣ- тааммулоти ашоира”.

            Баъдан масъалаи таъсири мероси маънавии ниёгонамонро  дар ҳунару адабиётамон  матраҳ  намуда чунин  суолгузорӣ мекунад: “Оё мабҳаси  “уқули ашара”, ё мабҳаси  “асолати вуҷуд”, “асолати моҳият”, “иштироки вуҷуд” ва ё “ҳудуси даҳрӣ” кӯчактарин  таъсире дар таҳаввулоти ҳунарию  адабӣ ва иҷтимоию сиёсии мо доштааст ё на? ”Ба ин суол худи устод чунин  посух медиҳад  ва бо он мутолиоте, ки эшон доранд, бар ҳақ аст: “То ҷойе ки дарсашро  хондаам ва мухтасари ошноӣ бо ин  мабоҳис ва таҳаввулоти фарҳангию иҷтимоии Эрону ислом дорам,  ҳар чӣ  мекӯшам ҷойи пое барои ин гуна  мабоҳис  дар ин гуна умур биёбам, ба кӯчактарин  нишонае  роҳ  намебарам. Аз боби эҳтиёт менависам, ки агар пайдо шавад, бисёр нодир аст ва он нодир бисёр гаронбаҳост ва дар айни ҳол к-ал  маъдум”.

            Тавре ки мулоҳиза шуд, устод Ш.Кадканӣ танҳо мубалиғу  муаррифи наҳлаи  суратгароёни рус нест, балки ҳар як мақула  ва ё андешаву орои ин мактабро дар қиёс бо адабу фарҳанги форсӣ  ба муҳокима мегирад.

            Ҳангоми шарҳу тафсири “Ҷараёни формализми рус” зимни таъкиди он ки  бархе аз  муҳаққиқин ҷараёни  формализм ба далоили он ки “баъзе аз усули кори эшон бо “Бутиқо”-и Арасту” шабоҳат дорад, онро “ зери чатри наваратуиён қарор доданд”. Аз ин рӯ, ин андешаро зери суол  қарор дода, устод Ш. Кадканӣ ибрози андеша  мекунад, агар аз зовияи дигар ба ин ҷараён  бигарем, рагаҳои ин ҷараёнро  дар адабиёти миллали мухталиф ва дар миёни назарияҳои адабии “мавҷудаи дунёи наву  куҳан” метавон мушоҳида кард. Барои тақвияти андешаи хеш ин ҷараёнро  дар абъоди суннати адабии форсӣ, ҳатто  кишварҳои исломӣ  ҷустуҷӯ  мекунад.       Агар дақиқ мулоҳиза кунем, иброз медорад муҳаққиқ “тарҳи кулли нигоҳи адибонамонро як тарҳи фурмолисти мебинем”. Ба ақидаи эшон, Абдулқоҳири Ҷурҷонӣ  якфумулисти бебаҳост. Зеро  тазаккур медиҳад муҳаққиқ”. “Дар таърихи адабиёти ҷаҳон ва дар таърихи назарияи адабӣ, шояд дар дунёи қадим, ҳеҷ касеро дар фурмолистӣ будан натавон  рӯёрӯйи ӯ қарор  дод”. Аз дидгоҳи устод  Ш. Кадканӣ натанҳо  Ҷурҷонӣ, балки Ҷоҳиз (мутакаллим ва адиби маъруфи араби  қарни сеюми  ҳиҷрӣ – О.Х) ҳам “як фурмолисти комилъиёр аст”. Доктор Ш. Кадканӣ ёдрас  мешавад, ки Ҷоҳиз  “шеърият”-и як шеърро дар “нуқтаи  тааҷҷуббарангезӣ”-и он мутамарказ мекунад, ва муътақид аст, ки “шеър чизест, ки қобили тарҷума нест, зеро дар тарҷума “нуқтаи тааҷуббарангезӣ”-и он аз миён  меравад”. Аз нигоҳи устод Кадканӣ ин андешаи Ҷоҳиз баён ё паҳлӯи дигар масъалаи  марказии формализми русӣ – “ошноизудоӣ” (тарҷумаи хело дақиқи истилоҳи “остранения”-и русист – О.Х) маҳсуб мешавад.

            Сипас қайд  мекунад, ки агарчи дар баёни Ҷоҳиз ва Ҷурҷонӣ дар мавриди мафҳуми “ошноизудоӣ” сухане нест, “вале амалан ин ду тан пазируфтаанд, ки меъёри эстетикӣ дар ҳунар ва дар шеър  “ҳамон нуқтаи тааҷҷуббарангезӣ”-и он аст. Аз ин рӯ, муҳаққиқ дар абъоди формалистӣ  чунин ибрози андеша  мекунад. “Ҳунарманд ва шоир бо халлоқияти худ моро  ба шигифти вомедорад. Вақте такрорӣ шуд, дигар тааҷҷуб намекунем, то ҳунарманди дигаре биёяд ва бо навъе ошноизудоӣ моро ба шигифтӣ водорад”.

            Гузашта аз ин, устод Кадканӣ ба иртиботи ин мақула таъкид  медорад, ки бештари баҳсҳое, ки дар адабиёти классикии мо  перомуни масъалаи шеър  сурат гирифтааст, “сурати диқиқу фаннии онро” дар “мабоҳисӣ сабкшиносии устодони форсизабони шибҳи қораи Ҳинд, аз қабили Сироҷиддин Алихони Орзу  метавон  мушоҳида кард, инҳо ҳама нигоҳи фурмолистӣ  ва суратгароёна ба мақулаи ҳеър ва ҳунар” маҳсуб  мешаванд.

            Яке аз масоили бунёдии суратгароёни русӣ масъалаи “адабият” мебошад, ки истилоҳи русии он “литературность” аст. Аз нигоҳи суратгароёни русӣ адабият ҳамон омилест, ки “модда”-и адабиро табдил ба як  “асари адабӣ” мекунад. Аз ин рӯ, тамоми  сайъу талоши ин мактаб  ба омили кашфи он тамаркуз  ёфтааст.

            Сипас муҳаққиқ ба ироаи андешаи формалистҳои рус  мепардозад. Аз назари эшон мӯҳтаво чизе ҷуз ангезиши фурмҳо наметавонад бошад ва адабият ҳангоме оғоз мешавад, ки “ҳунарсоза”-ҳо (тарҷумаи зебои истилоҳи русии “художественный прием” – О.Х), ки ҳам бешуморанду  ҳам,  муштарак (ҳадаф воситаҳои тасвири бадеист – О.Х) ва “аз ҳолати мафъулу  ошно ва такрорию ғайрифаъоли худ” берун оянд ва тавре ба хонанда худро  ошкор  кунанд, ки гӯё “нахустин бор бо ин  ҳунарсозаҳо рӯ ба рӯ шудааст”. Кадканӣ  барои дарки ин андешаи суратгароён байти зерини Ҳофизро  шоҳид  меорад ва онро  аз зовияи диди суратгароён таҷзияву  таҳлил  мекунад:

            Чу офтоби май аз машриқи  пиёла барояд,

            Зи боғи орази соқӣ ҳазор лола барояд.

Муаллиф дар тафсири ин байт ёдрас  мешавад, ки  ҳунарсозаҳое чун  “офтоби май”, “машриқи пиёла” ва “боғи ораз” ташбеҳоеанд, ки дар адабиёти форсию арабии то рӯзгори Ҳофиз ба такрор дида мешавад. Аммо он чи ки боиси ангезиши  ин ташбеҳот дар ин байти Ҳофиз шудааст, “он амали зеҳнии шоир аст, ки бо ин  “низоми нав”  форме (қолабе) ба вуҷуд овардааст, ки дар он ин ҳунарсозаҳо аз нав  фаъол  ва хонандаро маҷзуб  месозад. Аз нигоҳи суратгароён “кори нависандаву шоир  ин аст, ки ҳунарсозаҳоро фаъол  кунад”.

            Бад-ин робита назарияи “адабият”-и суратгароёнро ба таври мӯъҷаз ба хонандаи форсизабон  чунин ироа  медорад: “Дар даруни ҳамин назарияи “адабият” ва фаъол кардани  ҳунарсозаҳост, ки такомули осори адабӣ дар бистари бекаронаи  таърихи адабиёти милали мухталиф шакл мегирад ва тамоми “мутиф”-ҳои  нотавон ва ҳама ҳунарсозаҳои берамақу  аз кор уфтода фаъол  мешаванд ва бо чеҳраи дигаре худро ошкор  мекунанд”.

            Устод Кадканӣ зимни ташреҳи андешаҳои суратгароёни рус дар боби тамсил ба тавзеҳ пардохта ёдрас мешавад, ки ҳар “вожа” сиккаест, ки ду рӯй дорад” Инсонҳо дар гуфтугӯи рӯзмарра танҳо бо як рӯи он сару кор доранд, ки маъное ё паёмеро ба мо мерасонад, аммо  рӯйи дигари сикка, ки ваҷҳи ҷамолшиносии (эстетикии-О.Х) ӯст,  ғолибан, аз мо нуҳуфта аст! “Ва танҳо шоир аст, ки бо халлоқияти хеш он рӯйи дигари  сиккаро ба мо бармало месозад, то масҳури он гардем. Хулоса мекунад, шеъри ноб он аст, ки  мо  қабл аз он  ки  “фаҳмида”  шавад, масҳури зебоӣ ва ваҷҳи  ҷамолшиносии он мешавем”.

            Дар тайиди андешаҳои суратгароёни рус  ёдовар мешавад, ки гоҳо мо  “соатҳо масҳури як байти Саъдӣ ё Ҳофиз, ё Мавлавӣ, ё Фирдавсӣ мешавем ва онро бо худ замзама мекунем ва ҳаргиз ба маънии он  коре  надорем. Ҳамон ҳолати растохези калимаҳост, ки моро маҷзуби худ мекунад ва... ҳаргиз рӯйи паёмрасинӣ ва ҷониби маъноии ҷумдаро ба ёд намеоварем.

            Дар мавриди мақулаи форма ё ба тоҷикӣ “шакл” ё  “сурат”  устод Кадканӣ пеш аз он ки вориди ташреҳи орои  суратгароёни рус шавад, як сайри кӯтоҳе перомуни ин мақула дар илми фалсафа, забоншиносиву мантиқ менамояд. Аз ҷумла, тазаккур медиҳад, ки масъалаи “форма” ба чашмандозҳои гуногун ва дар тақобулҳои мухталиф мавриди таваҷҷӯҳи фалсафа будааст. Аз ҷумла  истилоҳи “ҷавҳар” (субстансия) ва сурат (форма), модда (материя) ва сурат ҳамеша мавриди баҳси соҳибназарон будааст.

            Бад-ин робита устод Кадканӣ ёдовар мешавад, ки дар тамаддуну  фарҳанги Эрони асри исломӣ тақобуле миёни ҷавҳар ва араз ё моддаву сурат, ё айн ва араз, ё ҳаюлову сурат мавҷуд аст, ки як навъ давоми ҳамин гуна муқобилгузорӣ буда бо чашмандозҳои гуногун худро  таборуз медиҳад.

            Сипас ин баҳсро  аз диди суратгароёни рус ба доираи тасрифу тавҷеҳ кашида, чунин ибрози назар мекард, ки мо дар мактаби формализми русӣ “бо як тақобули дигаре  рӯ ба рӯ  мешавем, ки меҳвари тамоми мабоҳиси  эшон аст”. Ин тақобул ба таври куллӣ аз тақобулҳои пешин тафовут дорад, зеро ин тақобул миёни модда\ҳунарсози ё таъбири русӣ миёни материал\приём аст. Аз ин рӯ, таъкид медорад, ки “мо пеш аз ин моддаро дар баробари сурат ва рӯҳ, маънӣ ва ҳаюло медидем”, аммо дар ин ҷо “модда” рӯёрӯйи “абзор” ё “ҳунарсоза” қарор мегирад. Ва зимни ташреҳи назарияи суратгароёни рус дар мавриди тақобули модда\ҳунарсоза, барои хонандагони эронӣ ин масъаларо ба тариқи зайл ташреҳ мекунад: “Мо дар як шеър бо “модда”-и забони рӯзмарра сару кор дорем ва аз тариқи ҳунарсозаи вазн, қофия, радиф, тасвир, мусиқии калимот ва ғайра “шеър” ба вуҷуд меоварем.

            Баҳси меҳварие, ки суратгароёни рус  онро қабул надоранд, ин  тақобули деринаи  “сурат” ва “мӯҳтаво” ё “шакл” ва “мазмун” аст. Онро  амрест бемаънӣ ва ғалат  ҳисоб  мекунанд. Аз назари эшон муҳтаво ҳамон чизест, ки аз тариқи сурат ба вуҷуд меояд.

            Устод Кадканӣ ин назарияи суратгароёни русро бо баҳси “лафз”- “маъно”-и дар суннати адабиёти гузаштаамон ривоҷ  дошта, ки “ тарафдорони лафз дар муқобили маъно ё тарафдорони маъно дар  муқобили лафз” гуфтаанд, ба муқоиса гирифтааст.

            Ин баҳси қудаморо устод Кадканӣ, аз дидгоҳи Ҳофиз, ки дар байте фармудааст: “Чун ҷамъ шуд маонӣ, гӯйи баён тавон зад” оғоз карда, чунин ибрози назар  намудааст:

            “Яъне дар чашмандози ӯ (Ҳофиз-О.Х), дастикам   дар ҳамин байт, аввал бояд чизе ба номи  “маъно” дар зеҳни шоир  шакл бигирад ва баъд, вақте шоир он маъноро  дар шеъри хеш адо кард, он гоҳ масъалаи баён зоҳир мешавад. Аммо иддае  буданд дар қадим ва ҳастанд дар ҳамин асри мо, ки хулосаи ҳарфашон акси назарияи Ҳофиз аст ва онҳо ақида доранд, ки “вақте  баён аён шуд, ҳозир шавад маонӣ”.

            Сипас устод Кадканӣ иброз медорад, ки адибони классики мо бештар тарафдори назарияи аввалӣ, яъне ҳамон  чизе ки Ҳофиз бад-он ишора  кардааст, буданд. Аммо дар он давра онҳое, ки асолатро бо алфоз медодаанд ва “маонӣ”-ро матруҳе дар тариқ  медидаанд, ба ҳамин нигоҳ расида будаанд”.

            Устод Кадканӣ  ёдрас мешавад, ки суратгароёни русӣ бар ин ақидаанд, ки маъно ҳамон сурат аст ва сурат ҳамон маъно. Ва тамоми баҳси суратгароён бар сари фурми ҳунарист. Зеро дар ҳавзаи забон ҳеҷ чизе нест, ки аз дидгоҳи забоншиносӣ фурм надошта бошад, вале вақте ин шаклҳои забонӣ дар хидмати халлоқияти шоир қарор мегирад, фурми ҳунарӣ касб мекунанд. Барои дарки ин андеша устод Кадканӣ нахуст ду байти Ҳофиз бо корбурди халлоқони вожаи “оҳ” ва мисрае аз  Манучеҳрӣ “Хезеду хазоред, ки ҳангоми хазон аст”-ро мавриди таҷзияву таҳлили сохторӣ ё ба қавле формалистӣ қарор дода, сипас ҳамчун намнуаи беҳтарин ва боризтарин масъалаи фурми ҳунарӣ дар адабиёти классикимон ба достони “ Рустаму  Исфандиёр”-и Фирдавсӣ мепардозад.

            Муаллиф дар он назар аст, ки дар “Рустаму Исфандиёр”-и Фирдавсӣ “тамоми моягониҳои ҳаммосӣ ва ривоятгарӣ даст ба дасти ҳам додаанд, то як фурми калон ва як  пайранги (сужаи-О.Х) густардаро  сомон диҳанд”. Аз ин рӯ, муҳаққиқ чунин андешаороӣ мекунад: “Тақобули бунёдии ин шоҳкори ҳунарӣ реша дар таорузи “нав”  (Исфандиёр ва оини Зардушт) ва куҳан” (Рустам  ва оинҳои дерини  сигзиён) дорад. Ҳар порчае аз он фурми калони ҳунарӣ қобили таҷзия ба фурмҳои кӯчаку кӯчактар аст”.

            Барои исботи ин андешаи хеш дар абъоди назарияи суратгароёни русӣ, устод Кадканӣ, хело муҳаққиқона ва бо як маҳорати бузурги хеш ин ду байти зерро таҷзияву таҳлил кардааст, ки то  ба имрӯз аз ин дидгоҳ  он таҳлили адабиётшиносӣ нашудааст:

            Бибинем, то асби Исфандиёр,

            Сӯйи охур ояд ҳаме  бесавор.

            Ва ё бораи Рустами ҷангҷӯй,

            Ба айвон ниҳад бе худованд рӯй.

            Баъд аз таҷзияи сохтароии ин порча шеър чунин натиҷагирии муҳаққиқона мекунад:

            “Бибинед, он чизе, ки Абдулқоҳири Ҷурҷонӣ онро таваххӣ [=ҷустуҷӯ] мехонд ва банда онро  ҳамеша  “қудрати эҳзори калимот” тарҷума кардаам, чӣ мекунад: Исфандиёр ҳеҷ гуна сифате надорад, фоқиди васф ё эпитет аст, вале овардани сифати  “ҷангҷӯй” барои Рустам, бо ҳама содагии калима, қудрати балоғии аҷиберо дар худ нуҳуфтааст...аҳли балоғат... калимаи “ҷангҷӯй”-ро ба унвони як “васф” epithet мебинанд ва таъсири равонии онро дар мухотаб ба гунае  нохудогоҳ эҳсос мекунанд.. ва ба таъбири   суратгароёни рус чӣ гуна мояи ангезиш ё ангехтагии (мотиватсия)-и тамоми аҷзои  ин ду байт мешавад ва тамоми моягониҳои достонию трагедиро  ба ҳаракат дар меоварад”.

            Бо овардани чанд намунаи дигар ва тавзеҳу  таҷзияи онҳо аз дидгоҳи суратгарони русӣ, доктор Кадканӣ чунин  натиҷагирӣ  мекунад; “...ҳақ ба суратгароёни рус аст, ки фурмро ҳосили ҳамкории мутақобилаи  аҷзои як матн медонанд ва ин назарияи эшонро шумо  дар тамоми осори ҳунарию адабии ҷаҳон  метавонад  мавриди  озмоиш  қарор диҳед”.

            Гузашта аз ин, устод Кадканӣ муоидили “фурм”-и суратгарони русиро  дар адабу фарҳанги эронӣ ҷустуҷӯ намуда, бо табаҳуре, ки аз адабу фарҳанги арабӣ ва форсӣ дорад, онро чунин  тавзеҳ додааст: “фурм” дар чашмандорзи суратгароёни русӣ  чизест муодили “инсиҷом” дар зеҳну замири  ҳунармандони эронии асри исломӣ ва муаллифони кутуби балоғат ва низ гузинишгарони шоҳкорҳои бемонанди адабиёти қадим”.

            Мақулаи ошноизудоиро зимни ташреҳи назарияи  суратгароёни рус, устод Кадканӣ  ба таври мӯъҷаз чунин таъриф кардааст: “ошноизудоӣ дар назари суратгароёни рус ҳар навъ навоварӣ дар қаламравии сохту  суратҳост ва ҳар падидаи кӯҳнаеро  дар сурати наве даровардан; яъне  “ҳунарсоза”-ро  аз нав зиндаву фаъол кардан. Масалан, як ташбеҳро, ки  ба иллати такрор  дастмолӣ шуда ва наметавонад фаъол бошад,  аз тариқе  фаъол  кардан” аст.

            Барои ба хонанда рӯшан  шудани мақулаи “ошноизудоӣ” устод Кадканӣ, аз адабиёти форсӣ мисоли содае меорад. Ӯ нишон  медиҳад, ки ташбеҳҳои  “чеҳраи маъшуқ чун офтоб” ва “ ҷоми шароб монанди хуршед”, хело забонзада  ва ҳунарсозаҳои  аз кор афтодаанд ва ҳеҷ таъсире  ба хонанда намекунаду “паёме”-ро  намерасонад, аммо дар шеъри як шоири начандон машҳури давраи Сафавӣ ё Қоҷор  чунин ошноизудоӣ  шудааст.

            Офтоб аз сари майхона магзар, к-ин ҳарифон,

            Ё бибӯсандат, ки ёрӣ ё бинӯшандат, ки ҷомӣ.

            Сипас таъкид медорад, ки шоир ҳамон ҳунарсозаи дастмолшудаву  мубтазилро сурате тоза бахшида ва аз он ошноизудоӣ кардаву ба он зиндагӣ бахшидааст”. Ин амали ошноизудоист, зеро ба таъбири  суратгароёни рус, ҳунарсозаеро, ки дигар корию  ҳаёт надоштааст бо навоварии худ  “зиндаву фаъол кардааст”.

            Аз ин манзар ба қавли устод Кадканӣ  “саросари девони Ҳофиз мазҳари ошноизудоист”.

            Дар зимн устод Кадканӣ ба андешаи  В. Шкловский, ки миёни ошноизудоӣ ва фурм  як навъе вобастагии ҳамдигариро таъйид  медорад, ба баҳс пардохта, ва ин нуктаро  гумроҳкунанда меҳисобад ва қотеан изҳор медорад: “На ҳар фурме фурми ҳунарист ва на ҳар ошноизудоӣ халлоқиятӣ ҳунарист”.

            Муҳаққиқ  муоидили “ошноизудоӣ”-ро  дар шоирони сабки ҳиндӣ низ ҷустуҷӯ  карда ба натиҷае расидааст, ки шоирони пайрави ин сабк, фаъол кардани ҳунарсозаҳоро “маънии бегона” мехондаанд ва дар ҷавҳари андешаи  эшон ҳам чизе аз навъи ошноизудоӣ вуҷуд  доштааст, ки ба сурати “маънии бегона” худро нишон медодааст.

            Аз ин рӯ,  ба хулоса омадааст, ки  “тамоми  навовариҳои дар  ҳавзаи адабиёт ва ҳунар, ҷуз  дар мавориде бисёр истисноӣ ва нодир, аз мақулаи ошноизудост”.

            Дар боби мақулаи  “Ваҷҳи ғолиб ва ангезиш” муодили русии он  “Доминант и мотиватсия” , устод Кадканӣ бо зикри назарияи суратгароёни рус зимни андеша перомуни масъалаи такомули адабиёт ва дар дохили он рушду такомули як жанро чунин  тавзеҳ медиҳад, ки бо далелҳои таърихию иҷтимоӣ унсури фаромӯшшуда ногаҳон вориди саҳна мешавад ва “табдил  ба ваҷҳи ғолиб  мегардад”. Маҳз ин унсури ҷадид ба ҳайси ваҷҳи ғолиб муддатҳо дар саҳна  боқӣ  монда аносури  дигарро низ фаъол  кунад. Барои шарҳи ин назарияи суратгароёни  рус, муҳаққиқ ба адабиёти  классикиамон  муроҷиат  мекунад ва  изҳор медорад, ки  ин фаъолшавии аносирро дар партави зуҳури  як ваҷҳи ғолиб агар хоҳем дар адабиёти  худамон пайдо кунем он зуҳури  муҷаддади аносири  маздоӣ дар даруни адабиёти ирфонии мост.

            Ёдрас мешавад, ки: “Вақте парадигмаҳои муғу муғбача  ва зуннору дайри муғон, ки бо зуҳури ислом аз саҳна хориҷ шуда буд ё ба каноре  ронда шуда буд, дубора зинда мешавад ва вориди шеъри зуҳду ирфони қарни  панҷум мешавад, ногаҳон ҳама темҳову (мавзӯъҳову – О.Х) мутифҳои рокиду  барканормондаро низ фаъол мекунад ва ин кор дар шеъри Саноӣ марҳалаи дурахшону чашмгири худро нишон медиҳад”.

            Ва ин ваҷҳи ғолиб, яъне аносири шеъри муғонаи форсӣ... то қарнҳо (шояд то зуҳури сабки ҳиндӣ ва зуҳури ваҷҳи  ғолиби дигар) ин зуҳур ҳамчунон барҷост ва дар шеъри Ҳофиз авҷи худро  нишон медиҳад.

            Бозхонии ҳамаи масоили матраҳи ин китоби арзишманд аз маҷоли як мақола  хориҷ аст ва ба таври хулоса ҳаминро метавон ёдрас  шуд, ки  боқӣ масоил ва мақулоти аз тарафи  суратгароёни русӣ  мавриди ғавру баҳс  қарор додаро устод Кадканӣ барои хонандаи форсизабон хело чирадастона бо овардани шавоҳид аз адабиёти форсии тоҷикӣ ва тавре, ки мулоҳиза шуд дар муқоиса бо марҳалаҳои рушди адабиёти кишвар тафсиру ташреҳ кардааст. Банда бар ин ақида аст, ки ин китоб барои адабиётшиносони ҷавони мо як роҳнамо ва манбаи назариявии хубест, дар ғавру баррасии комплексии осори адабӣ.

            Ба иртиботи ин мавзӯъ ёдовар мешавем, ки дар тҳақиқи адабиёту фолклори тоҷик истифодаи ин равиши таҳлили сохтории мактаби формализми русӣ дар солҳои 60-70-уми қарни гузашта кӯшишҳое сурат гирифта буд. Аз ҷумла, яке аз фолклоршиносҳои  маъруфи  тоҷик, доктори илми филология, шодравон Бозор Тилавов дар таҳқиқи арзишмандашон “Поэтикаи зарбулмасалҳо ва мақолҳои тоҷикӣ” (ба забони русӣ,соли 1967) ва дар таҳқиқи бунёдии мусташриқи доғистонии шӯравӣ доктори илми филология, профессор  шодравон Муҳаммаднур Усмонов зери унвони “Сабки шеъри форсии тоҷикӣ (асрҳои IX-X)” М, 1974 (ба забони русӣ) ба чоп расидааст, аз  шигирдҳои суратгароёни русӣ ҳатталимкон истифода шудааст. Шодравон Бозор Тилавов  аз шогирдони бевоситаи  яке аз узви фаъоли ин наҳлаи  илмӣ В.Пропп буда, рисолаи илмии худро  соли 1962 дар ш.Ленинград (ҳоло Санк-Петербург) дифоъ  карда ва аз маҳзари ин донишмандони арсаи ҷаҳонӣ мустафиз  шудаанд.

            Мутаасифона, ин ҳар ду асари бо шеваи дар он замон  нави таҳқиқ дар доираҳои илмии ховаршиносӣ, ба вижа дар Тоҷикистон тарафдороне пайдо накард.

            Нуктаи дигаре, ки мехостам рӯи он  таваққуфи иҷмолӣ намоям, хидмати арзандаи Шодимуҳаммад Сӯфизода дар амри баргардон, тавзеҳу ташреҳи баъзе нукоти барои хонандаи  тоҷик торик, ироаи пешгуфтори муҳаққиқона ва замимаи  китобшиносии муфассали осори формалистони русӣ ва таҳқиқот  перомуни оро, андеша  ва таъсири ин наҳлаи илмӣ дар ташаккули дигар наҳлаҳои илмӣ-адабии қарни ХХ ва ХХI Ғарб, ки бо забонҳои русӣ ва англисӣ муштамил аз 692 номгӯй, қобили ситоиш аст. Матни китоб ба алифбои имрӯзи тоҷикӣ бо амонатдории дақиқ баргардон шудааст, ки  хушбахтона чунин  баргардониҳо                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             имрӯзҳо хело ба нудрат аст. Пешгуфтор ва китобшиносии замимашуда, баёнгари дарки  амиқи ин донишманди хоксору фурӯтан аз мактабҳои модерни ҷаҳонист, ки пажӯҳишҳои  илмиаш  тасдиқи ин гуфтаҳост.

            Воқеан,  нашри “Растохези калимот”бо алифбои тоҷикӣ барои насли ҷавони адабпажӯҳони тоҷик  армуғони хубест.

             

 

     Ҳар як миллати мутамаддин ва пурқудратро дар арсаи  ҷаҳонӣ дар баробари таъриху тамаддун, анъанаву урфу одат, мероси бою гаронба- ҳо, забону фарҳанг, инчунин бо фарзандони фарзонаи миллаташ мешиносанд ва  қадр мекунанд.

      Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати  ҷомеаи Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон яке аз фарзандони фарзонаи миллат мебошад, ки гузаштагони худ-аз Куруши Кабир то Исмоили Сомониро бо анъанаҳои давлатдории  ҷаҳони муосир тавъам сохта, як давлати поядори демокративу дунявӣ бунёд намуд, ки дар Конститутсияи он  ҳуқуқҳои инсон дар  ҷойи аввал гузошта шудааст.

      Иҷлосияи Шурои олии  Ҷумҳурии Тоҷикистон, вақте ки Эъломияи истиқлолияти давлатии Тоҷикистонро  қабул намуд, ин марҳилаи наву тозае дар  ҳаёти миллати тоҷик буд. Зеро Иҷлосияи Шурои Олӣ  Ҳукумати нави  қонуниро ба миён овард, ки ин марҳилаи муҳим барои бартараф кардани бисёр аз мушкилиҳои давлату  ҳукумат гардид. Падидаҳои ин Иҷлосияи тақдирсоз дар  қабул намудани 74 санади  ҳуқу қӣ, ки тамоми гӯшаҳои сарду торики зиндагии мо тоҷиконро гарму мунаввар сохта, ба миллати тоҷик инсонвор зиндагӣ карданро омӯхт, падидор гардид. Яке аз муваффақиятҳои калони Иҷлосияи XVI ин шинохти  ҳукумати нави конститутсионии Тоҷикистон аз  ҷониби  ҷомеаи  ҷаҳонӣ мебошад. Аҳамияти таърихии Иҷлосия дар он буд, ки нахустин маротиба бо риояи меъёри  ҳуқуқи байналмилалӣ Конститутсияи  Ҷумҳурии Тоҷикистон тавассути раъйпурсии умумихал- қӣ  қабул гардида, барои расидан ба сулҳ ва ризояти миллӣ замина гузошт.

         Ҳамин тавр бо шарофати Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олии  Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагии нави мардуми тоҷик оғоз гардид, ки бо боварӣ метавон ин давраро давраи бунёдкории мардуми Тоҷикистон номид ва дар ин давра сатҳи худшиносӣ ва ифтихори миллии мардуми тоҷик аз будаш  ҳам зиёдтар боло рафт. Миллати тиҷик  ҳамчун  қисми  ҷудонашавандаи  ҷомеаи  ҷаҳонӣ роҳи бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ,  ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаро мақому мароми худ  қарор дод.

      Ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар То ҷикистон мақому манзалати муҳим дорад. Бо гузашти сол- ҳо, хоса бо назардошти  ҳаводиси  ҷаҳони муосир, моҳияти ин рӯйдоди таърихӣ барои мардуми тоҷик тамоюли афзоишро касб намуда,  ҷойго- ҳи онро бамаротиб боло бурдааст.

       Дастовардҳои  қобили мулоҳиза ва арзандаи ситоиши кишвари азизи мо дар ин давра зиёданд.

        Хушбахтона,  ҳоло дар кишвари мо сулҳу ваҳдат устувору побар ҷоянд, вале ин ба  ҳеҷ ваҷҳ маънои онро надорад, ки фориғбол бошему бетафовут.  Ҳарчанд ба ёд овардани он айём хушоянд нест, аз лавҳи хотир зудудани он низ  қобили  қабул буда наметавонад.

       Бузургони мо беҳуда нагуфтаанд: «Шахсе, ки гузаштаи миллаташро ба хотир намеорад,  ҳеҷ гоҳ ба ояндаи миллаташ баҳои арзанда нахоҳад дод».

     Як  ҷанги бемаънии кӯтоҳмуддате, ки дар кишвари мо рух дод, тадриҷан зеҳни мардумро аз  ҳама чиз дур кард ва  ҳар кас дар ни ҳонхонаи хаёлии худ бо маъшуқи хаёлӣ шиква меварзид.

      Сарвари давлатамон Эмомалӣ   Раҳмон ин бадбахтиҳои фоҷеафар ҷомро дарк карданд ва дафъатан аз пайи ислоҳаш шуданд. Сарвари давлат бо боварӣ  қайд карда буданд, ки «Гарчанде душманони миллати тоҷик хазинаҳои давлатро ба яғмо бурданд, ман руҳафтода намешавам. То ки миллати сарбаланди тоҷик тавонист, мероси бою аҷдодияшро,     ақли солими ӯст,  ҳифз кунад, боз ӯ метавонад, ки бо донишу хираде, ки аз гузаштагони миллаташ ба мерос гирифтааст, давлату давлатдорӣ, фар ҳанги миллӣ ва тамоми анъанаю урфу одати милаташро ба даст оварда, хазинаҳои давлаташро аз нав пур гардонад».

       Шахсе, ки гузаштаи миллаташро ба ёд намеорад,  ҳеҷ гоҳ ба ояндаи миллаташ баҳои арзанда дода наметавонад. Мо набояд  ҳаводиси пурфо ҷиаи замони  ҷанги таҳмилии шаҳрвандиро, ки  ҳаёти осоиштаи халқи моро ба фоҷиаи миллӣ табдил дода буд, фаромӯш созем. Насли нисбатан солор, хоса онҳое, ки шоҳиди даргириҳои фоҷиаовари шаҳрвандӣ маҳ- суб мешаванд, бояд ба насли наврас мунтазам  ҳушдор диҳанд, ки ин Ваҳдату Истиқлолияти кишвар, ки марҳиллаҳои аввалаш оштӣ, ба макон баргардонидани гурезаҳо, оромию осоиштагӣ ва ободию тараққиёти кишвар буд, ба осонӣ ба даст наомадааст.

       Ҷанги бемаънии шаҳрвандие, ки дар кишвари мо рух дод, зеҳни мардумро аз  ҳама чиз дурр сохт ва бо сабаби аз кор мондани баъзе адабистонҳо ба як зуддии даҳшатовар як зумра фарзандони нохалафи модари тоҷик арзи  ҳастӣ намуда,  ҷомеаро мисли алафи зарпечак фаро гирифта буданд, ки имрӯз  ҳам дар  ҷомеа   ҷо-ҷо ин гуна  алафҳои зарпечак ба назар мерасанд.

         Ба ёд овардани он рӯзҳо моҳиятан рисолати  ҳушдордиҳиро низ касб карда, моро ба зирактар будан аз лиҳози сиёсӣ даъват менамояд, ки ваҳдати миллӣ ва сулҳу суботро доимо  ҳифз ва чун гавҳараки чашм нигоҳ бидорем.

       Насли навраси мо, ки таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба онҳо бениҳоят зиёд аст, бояд дарк созанд, ки тундравию худхоҳӣ, мансабталошӣ,  ҷангу хунрезӣ, бо зӯри силоҳ ғасб кардани  ҳокимият ва сарфи назар намудани санадҳои меъёрии  ҳуқуқии дар Конститутсия нишондода бадбахтиҳои фоҷеафарҷомро  ба бор меоранд.

        Бамаврид аст ёдовар шавам, ки он вақт - замони баргузории Иҷлосияи таърихии сарнавиштсози шонздаҳуми Шурои Олӣ вакилони дорои таҷрибаи зиёди корӣ буданд, вале аксар аз масъулияти ба дӯш гирифтани вазифаи роҳбарии давлату  Ҳукумат дар  ҳарос буданд. Бояд ифтихор кард, ки бо азми паҳлавонӣ ва нияти нек фарзанди фарзонаи модари тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин рисолати таърихиро ба зимма гирифтанд, ки ин шахс аз рӯзи ба курсии роҳбарӣ нишастанашон аввалан масъалаеро, ки дар назди вакилони Шурои Олӣ гузоштанд, ин барқарор кардани  ҳокимияти давлатӣ буд. Дар ин замина муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон лоиҳаи Конститутсияро тадриҷан таҳия карданд, ки ин санади муҳими давлатдориро вобаста ба иродаи халқ  қабул созем ва худи халқ бояд сохти  давлатдориашро бевосита худ муайян намояд.

       Ҳар як фарзанди баору номуси миллат фаромӯш накунанд, вақте ки Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон эълон шуд, кишвари мо муқаддасоти миллӣ ва рамзҳои давлатдорӣ надошт, чунки дар вақти таъсисёбии  ҳукумат  ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ сар зад. Рукнҳои давлатдорӣ фалаҷ гардида, хазинаҳои давлат ба яғмо бурда шуда буданд. Бояд ногуфта намонад, ки халқи мутамаддини тоҷик ақли азалие, ки аз аҷдодони гузаштааш ба мерос гирифта буд, дар мади аввал гузошта, бо роҳбарии фарзанди фарзонаи миллаташ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлату давлатдориро сохтанд.

       Имруз бо боварӣ ва як  ҷаҳон ифтихормандӣ  қайд намуд, ки моҳияти Ваҳдати миллӣ он  қадар фузун шудааст, ки баён кардани он ғайриимкон аст. Дар замоне, ки миллати тоҷик ба рӯзи дигар итминон надошт, ин рӯйдоди нодири таърихӣ ба онҳо эътимод бахшид, гӯшаҳои сарду торики мардумро мунавар сохта ба мардуми тоҷик инсонвор зиндагӣ карданро омӯхт, ки ин миллати мутамаддин метавонад дар эъмори давлати пешрафта комёб гардад.

       Хулоса, мо бояд бештар аз пештара ба  қадри заҳмату хизматҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бирасем, дар атрофи андешаву ғояҳои ин абармарди миллат муттаҳидтар гардем ва исбот намоем, ки меросбари воқеии таъриху фарҳанги миллати тоҷик буда, нисбат ба фардои фарзандон бетараф нестем. Пешвои миллат дар яке аз суханрониҳояшон таъкид кардаанд: «Дастоварди бузурги таърихӣ - ваҳдати миллиро гиромӣ доред, онро эҳтирому эҳтиёт кунед, ояндабину дурандеш бошед, парчами ваҳдатро баланд бардоред, ба Ватани маҳбубамон содиқу вафодор бошед ва  ҳар порчаи сарзамини аҷдодиро чун  ҷони худ азизу чун модар дӯст доред».

 

ТОҶИКИСТОН

Лаҳзае, ки Тоҷикистон,

Пораву садпора буд.

Лаҳзае, ки Тоҷик аз домони ӯ овора буд,
Лаҳзае, ки тахти тоҷик бесару сарвар шуда,

Лаҳзае, ки доманаш аз хуни тоҷик тар шуда.

Лаҳзае, ки Точикистон сӯхтаву пурдуд шуд,

Лаҳзае, ки сарвару саркардаҳош нобуд шуд.

Ин макони пораву бишкастаро,

Ҳеҷ фарзанде набуди мутако.

Сарварам,эй марди донову далер,

Сӯи тахт гашти равон монанди шер.

Дар нигоҳат нури имон доштӣ,

Донаи умед ба дилҳо коштӣ.

Аз дурахши нури имонат чунон,

Гашт равшан роҳи тори тоҷикон.

Олам аз гуфтори ту дар ҳайрат аст,

Ҳар сухан, ҳар гуфтаи ту ҳикмат аст.

Бо ту ин вайронаҳо обод шуд,

Бо ту дунёи дигар бунёд шуд.

Ҳар гиёҳу ҳар гули ин сарзамин,

Ҳар нигоҳи тифлакони нозанин.

Ҳар садои хандаи пиру ҷавон,

Сӯи ту дар саҷда бошад ноаён.

Тоҷикистон бо ту монад то абад,

Ай ҷавонмарди шуҷоу бо хирад.

 

 

ПРЕЗИДЕНТИ КИШВАР ЭМОМАЛӢ РАҲМОН

                              Аз нигоҳат нури Яздонӣ аён шуд,

Аз  қудумат Тоҷикистон гулфишон шуд,

Кишвари садпора аз нав  қомат афрохт,

Тоҷик аз нав тоҷдору  ҷовидон шуд.

То туро орад худовандат ба дунё,

Ҳарчӣ буд дар  қалби ӯ аз некиҳо.

Он  ҳама дар синаи ту  ҷо намуд,

Пас фуруд овард туро аз ба ҳри мо.

Омади аз нури Яздон дар дилат,

Нурборон карда  ҷову манзилат.

Ҳар макону  ҳар ниҳоли нозанин,

Ҳар ниҳоли киштаи ин сарзамин.

Саҷда меорад ба номи неки ту,

Ҳар  қудумат шуд муборак бар замин.

Меҳри тоҷикро сипар хоҳам туро,

Ҳурмати аҳли башар хоҳам туро.

Душманонат зери поят сарнагун,

Тоҷи Сомонӣ ба сар хо ҳам туро.

Аз нишони тир бошӣ дар амон,

Бо дуои пир монӣ  ҷовидон.

Нур бирезад бар макону манзилат,

Нури дил рехти ба  ҳар як хонадон.

 

 

Ходими пешбари илмии

Маркази мероси хаттии

 назди Раёсати АМИТ

 Мавҷуда Хуҷова

 

 

 

 

 

 

  Куфру динро бибар аз ёд, ки ин фитнагарон,

    Дар бадомӯзии мо маслиҳатандеши ҳаманд.

 

        Ҷамолиддин Муҳаммад ибни Зайниддин ибни Ҷалолиддини Чодарбоф, ки бо тахаллуси Урфӣ машҳур аст, соли 1556 дар Шероз чашм ба дунё кушодааст. Шоир дар ҳамон зодгоҳаш таълиму тарбия гирифта, аз хурдӣ ба шеъргӯӣ оғоз кардааст. Дар ин айём бозори шеъру шоирӣ ривоҷу равнақи зиёд дошт.

       Дар он замон Ҳинд сарзамини орзуву ормонҳо, ҷои ривоҷу равнақи шоирӣ, қадрдонӣ аз аҳли илму адаб маҳсуб мешуд. Бинобар ин, аҳли илму адаб ва дигар табақоти мардуми Эрону Мовароуннаҳру Хуросон рӯ ба он ҷо меоварданд, то як зиндагонии осудаҳолонаву оромона дошта бошанд, ҳунарашонро намоиш бидиҳанд ва қадрдонӣ биёбанд. Урфӣ, ки истеъдоди воло ва қобилияти ғайриодӣ дошт, рӯ ба ин диёр овард ва дар қатори шоирони маъруфи дарбори Акбар даромад. Хусусан, мавриди таваҷҷуҳи Файзӣ, Абулфатҳи Гелонӣ ва Хонихонон қарор гирифт. Ин гуна шароити гуворои эҷодӣ имкон дод, ки ӯ дар андак муддат ному овоза барорад. Ба қавли Шиблии Нуъмонӣ, «дар асари рақобату ҳамчашмӣ бо шоирони бузург, мисли Назирии Нишопурӣ, Шикебии Исфаҳонӣ, Анисӣ, Зуҳурӣ, ки дар дастгоҳи Хонихонон буданд, каломи Урфӣ рӯзона тараққӣ мекардааст ва ҳатто дар тақаррубу манзалат ҳам сафи руқабову ҳарифҳои худро шикофта, ҷилавтар рафт, то ҳадде ки дар борёбиҳо ва дарки ҳузур рӯйи сунану тариқаи ом, кӯрнишу одоб ба ҷо намеовард ва дигар ҳар ҷову ба ҳар наҳве ки мехост, менишаст».

      Урфӣ ҳамагӣ 36 сол умр мебинад, ба қавли Волаи Доғистонӣ, «ҳосидон ӯро заҳр доданд». Осори Урфии Шерозӣ аз қасида, ғазал, рубоӣ ва қитъа иборат мебошад. Бадбахтона, девони аввали ӯ, ки аз шаш ҳазор шеър иборат будааст, гум мешавад.

        Ӯ пеш аз марг девонашро, ки рӯнавис карда буд, ба китобхонаи Хонихонон равон мекунад. Хонихонон Сироҷро муваззаф менамояд, ки девонро мураттаб созад. Ӯ дар давоми як сол ин корро ба анҷом мерасонад ва соҳиби туҳфаҳои фаровон мегардад.

       Урфӣ шоири инсондӯст буда, дар ин мавзуъ ашъори зиёд сурудааст. Шоир мисли ниёконаш оламро на ба зӯри шамшеру хунрезӣ, балки бо меҳрубонию илму фарҳангу тамаддуни волои хеш тасхир кардааст:

 

Захмҳо бардоштему фатҳҳо кардем, лек

Ҳаргиз аз хуни касе рангин нашуд майдони мо.

 

      Бояд гуфт, ки мавзуи дӯстии халқҳо ва миллатҳо, ҳамзистии динҳо, хусусан дӯстии мусулмонону ҳиндуҳо, аз мавзуъҳои калидӣ дар осори Урфӣ маҳсуб мешавад. Қасидае нест, ғазале нест, рубоие нест, қитъае нест, ки дар он Урфӣ ин мавзуъро дар миён нагузошта бошад. Ин масъала дар давраҳои гузашта ва имрӯз барои халқҳои Ҳиндустон яке аз масъалаҳои рӯзмарра ҳисоб меёбад. Урфии Шерозӣ мегӯяд:

 

Баски дар комам асар кардааст завқи иттифоқ,

Боварам н-ояд, ки зоҳид бо бараҳман душман аст.

 

Дӯстӣ бо душманам не баҳри меҳрангезиест,

Дӯстиро дӯст дорам в-арна «душман душман аст».

 

      Урфӣ яке аз тарафдорон ва тарғибгарони ғояи «Сулҳи кул» аст, ки дар замони Акбар дар Ҳинд роҳандозӣ шуд, самараи нек ба бор овард, то ҷое пеши роҳи ҷангу хунрезиҳоро гирифт ва ҳамкорию дӯстию ваҳдати мусулмонону ҳиндуҳоро муддате дар ин сарзамин таъмин намуд. Танҳо дар замони Аврангзеб, ки шоҳе мутаассиб буд, ин шеваи зиндагӣ, ин амал, ин амри хайр, ин таълимоти инсондӯстонаву пешқадамона вайрон гардид, рӯ ба таназзул ниҳод, боиси сар задани низоъҳо дар байни мусулмонону ҳиндуҳо гардид ва оқибатуламр бо ғалабаи англисҳо ба анҷом расид. Ба ҳар ҳол, ашъори Урфӣ дар ин мавзуъ, чи дар замони худ ва чи имрӯз муҳим мебошанд. Чунончи, ин байт, ки дар забони хосу ом ҷорист ва ҳамагон онро аз ёд медонанд:

 

Чунон бо неку бад хӯ кун, ки баъди мурданат Урфӣ,

Мусулмонат ба Замзам шӯяду ҳинду бисӯзонад.

 

      Урфӣ шоире ниҳоят ғаюру назарбаланд, фарде қонеъ буда, нисбат ба афсонаву хурофот назари интиқодӣ дошта, ба муфтхӯрӣ, судхӯрӣ нигоҳи нек надоштааст. Бинобар ин, ӯ онҳоеро, ки муфту ройгон, бидуни меҳнат мехоҳанд неъмат ба даст оранд, накӯҳиш менамояд...

       Урфӣ, ки иродаи қавӣ, виқори волои инсонӣ дорад, аз ин шод аст, ки гунҷишки дар дом афтодаро озод кардааст. Дигар, ӯ ба ҳадде аз ҳиммати баланди инсонӣ бархӯрдор аст, ки агар симурғ ҳам ба домаш меомад, онро ҳам озод мекард:

 

Кушоям дом бар гунҷишку шодам ёди он ҳиммат,

Ки гар симурғ меомад ба дом, озод мекардам.

 

        Бояд гуфт, ки шоир ҳамвора аз таассуби мусулмонон ҷигархун буд, зеро эшон аз лиҳози ахлоқӣ наметавонистанд дуруст рафтор кунанд. Бинобар ин, ба қавли ӯ, агар як мусулмон афзалияти худро аз назари ахлоқӣ нисбат ба як кофир нишон надиҳад, мусулмониаш маъние надорад. Аммо ӯ баръакси ин ҳолатро мушоҳида менамояд. Бинобар ин, мегӯяд:

 

Рафтам ба бут шикастану ҳангоми бозгашт,

Бо барҳаман гузоштам аз шарм дини хеш.

 

        Урфӣ дар замоне мезист, ки макру фиреб, ҳилаву тазвир ҷомеаро фаро гирифта буд ва имкони эътимод ба касе дар миён набуд. Ҳатто арбоби савмаа ё ибодатгоҳ низ найранг мекарданд. Бинобар ин, ба қавли ӯ дигар ба аҳли буткада низ бовар кардан имконнопазир буд:

 

Аз сидқи аҳли буткада ҳам эътимод рафт,

Азбаски аҳли савмаа тазвир мекунанд.

 

        Ниҳоят, адиби мушоҳидакор дар байни зоҳиду браҳман тафовуте намебинад, зеро ҳар ду як корро анҷом медиҳанд, аммо ба қавли ӯ, бо ин тафовут, ки якеро бут дар сар аст, дигареро дар остин:

 

Кофиртар аст зоҳид аз барҳаман, валекин

Ӯро бут аст дар сар, дар остин надорад.

 

         Урфӣ дар майдони ифшогарӣ то ҷое пеш меравад, ки куфру динро фитнагар мебинад, зеро онҳо ба башарият бадӣ меомӯзанд, дар замини зиндагӣ тухми низоъ мекоранд ва ташкили ҷангу хунрезӣ мекунанд. Бинобар ин, бояд ҳар дуро ба боди фаромӯшӣ супурд:

 

Куфру динро бибар аз ёд, ки ин фитнагарон

Дар бадомӯзии мо маслиҳатандеши ҳаманд.

 

         Урфӣ завқу ирфонро танҳо хос ва маҳдуд ба ислому куфр намедонад. Вай барои исботи ин қазия аз тамсил истифода мекунад ва парвонаву чароғро мисол меорад, зеро парвона дар байни чароғи ҳараму дайр тафовутро намебинад. Хулосаи шоир ин аст, ки ошиқ ҳам аз ислом зарар мебинад ва ҳам аз куфр, чун аҳли он як корро анҷом медиҳанд:

  Ошиқ ҳам аз ислом хароб аст, ҳам аз куфр,

  Парвона чароғи ҳараму дайр надонад.

 

          Урфӣ мисли дигар адибони замони худ (замони ҳукмронии Темуриёни Ҳинд) аз рақобату ҷангу ҷидолҳои динию мазҳабию қавмии ин сарзамин, аз ҳилаву найранг, фитнаву зулми ҳокимону руҳониёни мутаассиб, ки муҷиби нооромӣ дар саросари кишвар гардида буданд, ба сутуҳ меомад ва ҳамвора дар осораш изҳори ташвишу нигаронӣ менамуд. Аз ин рӯ, ба ҳаракат ва ҷунбишҳои мардумӣ, ки барои инкишофи озодфикрӣ мувофиқат мекарданд, як навъ ҳамовозӣ менамуд, зеро онҳо бо барномаи худ ба муқобили зулму бедодгарии ҷамъияти феодалӣ бархоста, дӯстию баробарию адолату инсофро талабгор мешуданд. Урфӣ, ки тарафдори барқарор кардани адолат дар ҷомеа буд, ба он ҳаракатҳо назари хайрхоҳона дошт. Хусусан, ба ислоҳоти Акбар таваҷҷуҳ зоҳир мекард ва ӯро дар осораш тарғиб менамуд:

Гарми зиёрати ҳарам гашта зи бехудӣ, вале

Ё санам, аст бар забон, Урфии бутпарастро.

***

Якранг шаву каъба даровар ба ҳаримат,

Ҳоҷат ба раҳи дуру дароз омаданат нест.

 

        Танқиди зоҳидон дар осори Урфӣ зиёд ба чашм мерасад. Ӯ ин мавзуъро чун дигар мавзуъҳо зираконаву риндона матраҳ месозад. Тавре ки дар ин рубоӣ мебинем, вай аз зоҳиди зишт алам мекунад, зеро монеи рафтани ӯ ба ҳарам мешавад:

 

Роҳам надиҳад сӯи ҳарам зоҳиди зишт,

Ронад зи куништ роҳиби нексиришт.

Гар лаззати хориям бидонанд, аз рашк

Ҳам он кашадам ба каъба, ҳам ин ба куништ.

 

        Вақте ки мо шеъри Урфиро мехонем, аз зулму ситами ҳокимон, ҳилаву найранги арбоби дину давлат, фақеҳон, шайху зоҳиду суфӣ огоҳ мешавем ва мебинем, ки шоир ҳамчун шахси масъул ба тасвири воқеияти замони хеш мепардозад, зеро вай наметавонад ин ҳамаро нодида бигирад, хомӯшӣ ихтиёр намояд. Бинобар ин, ӯ бо теғи тези забону баёнаш ба эшон ҳамла менамояд, сирру асрор, ҳилаву найранг, низоандозиву риёкории онҳоро фош мекунад ва бо қоидаву расму русуми сиёсиву иҷтимоиву диниву маслакии замонаш ба набард бармехезад. Ӯ дар ин росто бо оҳанги риндонаву озодандешона аз якрангии худ ба аҳли каъбаву куништ ба хонандагон хабар медиҳад, то аҳли адён даст аз фитнаҳои диниву мазҳабӣ кӯтоҳ намоянд ва дар муқобили ҳам қарор нагиранд, балки ба ҳам якрангу ҳамдостону ҳамдил шаванд, то аз шодиву нишоти умр бархурдор гарданд:

 

Урфӣ, ману дил на хуб донему на зишт,

Ҳам ходими каъбаему ҳам пири куништ.

Ҳамдӯши мусибатему ҳамзоди нишот,

Ҳамхобаи дӯзахему ҳамшаҳри биҳишт.

 

         Мусаллам аст, ки таассуб дар ҷомеаи башарӣ ҳамеша монеи пешравӣ, тараққиёт, оромишу осоиш аст. Дар ин росто зарари таассуби диниву мазҳабӣ хатарнок, зиёновартар аз соири таассубҳо аст, зеро мутаассибони диниву мазҳабиро мутақоид кардан, огоҳ сохтан аз рафтори нохубашон, иштибоҳашонро фаҳмондан, баҳс кардан корест сахт мушкил. Агарчи ҳазорон сол аст, ки аҳли хираду дониш бо эшон таассубашонро мефаҳмонанд, аз гумроҳ шуданашон сухан дар миён меоранд, аммо то ҳол онҳо феълу хӯи худро дигар накарда ва намекунанд, ислоҳ намешаванд. Ба ин маънӣ Урфӣ мегӯяд:

 

Урфӣ, чӣ хурӯше, ки фалон гумраҳ шуд,

Мулзам кунамаш, ки боядаш огаҳ шуд.

Чун мову ту бисёр таассубкешон,

Мулзам нашуданду гуфтугӯ кӯтаҳ шуд.

       Шикоятҳои Урфӣ аз аҳли дин аксар вақтҳо ҳамроҳ бо шикоят аз замон аст:

 

Ноқуси муҳаббат ба даранг овардам,

Хуш мазҳабу миллате ба чанг овардам,

Бо ин ҳама гумроҳ чӣ созам, чӣ кунам?

Ҳафтоду ду фирқаро ба танг овардам.

 

         Мутолиаи осори шоир нишон медиҳад, ки ӯ умре бо зарқу риё, ки ҷомеаи инсониро заҳролуд кардааст, мубориза мебарад. Хусусан, бо фиребу найранги аҳли дин сари созиш надошта, аз намозу тоати риёӣ гурезон буда ва ба он нафрат доштааст:

 

Ҳангоми намозам, ки ба зарқ аст алам,

Ҷамъе бадар омаданд аз дайри санам.

Рӯ тофтам аз Каъба, ки аз тоати ман,

Ногоҳ равад ба бод номуси ҳарам.

 

       Бисёре аз рубоиҳои шоир оҳангу руҳи озоди хайёмона доранд ва ӯ, бидуни шак, аз рубоиҳои Хайём таъсирпазир будааст, аммо шеваю тарзи баёнашон нав ва ҳиндиёна мебошад, на ироқигуна, ки Хайём намояндаи он аст. Ҳамин як рубоӣ ҳам метавонад далели қотеъ бошад:

 

Хокам ба даҳон, чанд парешонгӯӣ?

Рӯям беоб, то ба кай берӯӣ?

Кофир гаштем, ай тангисломон,

Таънам мазанед бо ҳама бадхӯӣ.

 

        Азбаски Урфӣ дар замони бархурдҳои мазҳабӣ зиндагӣ кардааст, аз ин рӯ, яке аз муҳимтарин мавзуъҳои осори шоир интиқоду тамасхури руҳониён, зоҳидон, мазҳабгароён, хурофотпарастон ва бархе аз аҳкоми шариату намояндагони он маҳсуб мешавад. Дар ин замина, вай дар таълимоти дин ва рафтори намояндагони он зиддият ва ноҳамгуниро мушоҳида менамояд, ки аз дидгоҳи ақл, мантиқ ва воқеият қобили қабул нестанд. Урфӣ ҳамчун шоир ва мутафаккири озодандеш аз қайду банди ҳама гуна мазҳабу хурофот озод аст.

       Ӯ ин мақсаду мароми худро бо розу рамз, тавассути ташбеҳу истиора, кинояву маҷоз бо роҳи қиёсу далеловарӣ ва истифодаи вожагону истилоҳоти хос, мисли куништ, санам, санамхона, бараҳман, дайр, калисо, бутхона, суманот, тасбеҳ, озар, ки корбурди онҳо дар дини ислом ҷоиз нест, баён медорад.

 

Дар дайру каъба соил, бо куфру дин муомил,

Бо нӯшу неш якдил, ин аст мазҳаби ишқ.

 

       Хулоса, Урфӣ, ки дар авҷи кашмакашиҳои динӣ, муборизаҳои мазҳабӣ, сиёсӣ, рақобатҳои қавмию қабилавӣ зиндагию эҷод кардааст, ҳамчун шоири бузургу воқеъбин ва озодандеш бо қалами буррои худ бар зидди ҷаҳолат, нодонӣ баромада, ба ифшои аъмоли ношоиста ва манфии намояндагони иртиҷоии ҷомеа далеронаву ҷасурона мепардозад ва аз адлу адолату донишу хираду инсоф, ҳамдиливу ваҳдату ҳамзистӣ сухан мегӯяд ва одамонро ба ҳамдилию ҳаммашрабӣ фаро мехонад. Намунаҳое, ки мо дар боло овардем, имрӯз низ барои башар хидмат мекунанд ва дар замони ноороми мо, ки бо баҳонаҳои мухталиф, бавижа динию мазҳабӣ, мардумон ба ҷони ҳам меафтанд, барои мубориза бар зидди ифротгароён маводи судманд медиҳанд.

 

Аз “Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.