Олимҷон Хоҷамурдов,
профессор
(Нигоҳи иҷмолӣ ба тарсгуфторҳои Муҳаммаризо Шафеии Кадканӣ “Растахези калимот”. Муқаддима, тасҳеҳ, шарҳ, тавзеҳот ва замимаи Ш. Сӯфизода Душанбе, 2023).
Ба алифбои имрӯзаи тоҷикӣ баргардон ва нашри яке аз асарҳои илмӣ-назариявии донишманди маъруфи Эрон доктор Муҳаммадризо Шафеии Кадканӣ “Растахези калимот”, ки дарсгуфторҳои эшон перомуни назарияи дабистони адабии формализми рус маҳсуб мешавад ва он ҳам бо шарҳу тавзеҳ ва муқаддимаву замимаи китобшиносии формалистони рӯсӣ, барои дӯстдорони адабиёт ва мутахассисони ҷавони адабиёти форсии тоҷикӣ хидмати арзандаест.
Зеро имрӯз дар адабиётшиносии ҷаҳони Ғарб ин равиши таҳқиқи осори бадеӣ мақоми хосаеро дорост. Тафсиру ироаи муҳаққиқонаи орои ин дабистори адабӣ, ки мавриди корбурди густардаи пажӯҳишгарони адабиёти Ғарб қарор гирифтааст, барои ҷомеаи форсизабон танҳо дар тавони фарде чун устод Ш. Кадканӣ, ки дорои иҳотаву дониши жарфе аз фарҳангу адаби форсӣ, арабӣ ва ҷаҳон аст, имконпазир буд. Бо вуҷуди он, ки устод Кадканӣ бо мактаби формализми русӣ тавассути тарҷумаи англисии осори эшон ошноӣ пайдо кардааст, аммо орову андешаи пайравони ин наҳларо хело дақиқу мӯшикофона дар қиёсу тақобул бо марҳалаҳои рушди адабиёти форсии тоҷикӣ ва осори классиконамон барои донишҷӯёни пӯёву муҳаққиқини адабиёти форсӣ ироаю тафсир кардааст.
Ин дарсгуфторҳо аз он ҷиҳат дорои арзиши илмист, ки муаллиф зимни шарҳу тафсири назарияи формалистони русӣ, ба вижа андешаҳои поягузорони ин наҳлаи илмӣ-назариявӣ В.Б. Шкловский, Ю.Н. Тынянов, Б.М. Эхенбауман ва Р. Якобсон аз шеъри форсии тоҷики шоҳид оварда, рагаҳои ин усули адабиро дар адабиёти классикиамон ҷустуҷӯ намудааст. Дар ин бора худи устод Ш. Кадканӣ дар пешгуфтори мухтасари китоб таъкид кардааст, ки ҳеҷ гоҳ ҳадаф надоштааст “дар ҳадди як мутарҷими сифр боқӣ” бимонад ва он ҷо ки суратгароёни рус “ишорае ба як вижагӣ дар шеъри Пушкин ё Лермонтов кардаанд, ба ҷон кандану овонависӣ кардани он иборат”, ки барои худам ва хонандаи ман номафҳум мемонд. “Ҳамин ки фаҳмидам баҳс бар сари чӣ масъалаест, кӯшидам, ки шоҳиде барои он аз шеъри Мавлавию Хоқонӣ ва Саъдию Ҳофиз пайдо кунад.
Устод Ш.Кадканӣ маҳз аз ҳамин дидгоҳ ба муаррифӣ ва таблиғи мактаби формалистони русӣ иқдом карда ва аз он ҷиҳат маҷзуби он гаштааст, ки “... ин мактаб аз он мактабҳои халқуссооте нест, ки мисли коғаз оташ гирифта, дар як лаҳза шӯълавар мешаваду таваҷҷӯҳи ҳамагонро ҷалб мекунад ва сипас барои ҳамеша хомӯш мешавад. Ҳазфи ҷараёни фурмолизми русӣ аз таърихи назарияи адабию ҳунарии ҷаҳон, бегумон, амрест муҳол”. Ба андешаи устод Ш. Кадканӣ: “Зеро ин мутафаккирон илова бар ҳарфҳои муҳимме, ки дар ҳавзаи масоили муртабит ба адабиёт, забони шеър, такомули адабӣ, ваҷҳи ғолиб ва пайранг худ гуфтаанд, сабаб шуданд, ки чандин ҷараёни бузурги давронсози дигар ҳам дар гӯшаву канори ҷаҳон, аз ҷумла дар Прог ва Порис ба таъсири ҳарфҳои эшон шакл бигирад”.
Тавре ки Шодимуҳаммад Сӯфизода дар дебочаи китоб бар ҳақ ишора кардааст, дилбастагии устод Ш. Кадканӣ ба дабистони суратгароёни рус ”аз он маншаъ гирифтааст,ки ба бештари назарияҳои ин мактаби илмӣ дар осори балоғиёни гузаштаи мо ишораҳое шудааст ва ин шабоҳати дидгоҳҳо таваҷҷӯҳи ӯро ба ин таълимот барангехтааст”.
Шарҳи муҳтаво ва бобу фаслҳои ин китоби судмандро ба хонандаи хушзавқ ҳавола мекунем. Гузашта аз ин, доир ба пайдоиши ин мактаби формалисзми русӣ дар даҳҳаи аввали асри ХХ ва иллатҳои парокандашавии он низ таваққуф намекунем. Зеро ҳам худи муаллифи китоб дар раванди гуфторҳои хеш ва ҳам Шодимуҳаммад Сӯфизода дар пешгуфтори арзишманди хеш перомуни ин масъала маълумоти кофие ироа доштаанд.
Дар ин мухтасар, банда ба ду мазоёи ин китоб мехоҳам таваққуфи иҷмолӣ намоям: - Нахуст, дар бораи ташреҳу тавзеҳ ва ироаи муҳаққиқонаи устод Ш. Кадканӣ дар муаррифии назарияи формализми русӣ бо шоҳид аз адаби форсӣ ва дар қиёсу тақобул бо андешаву орои булағо ва шуарои пешинамон перомуни ин мақулоти суратгароёни рус. Дуввум, роҷеъ ба кайфияти баргардон, шарҳу тавзеҳ ва замимаи китобшиносии мукаммал ба забонҳои русӣ ва англисӣ, доир ба ин мактаби адабӣ.
Дар даромади сухан устод Ш. Кадканӣ таъкид медорад, ки “бо ҳама арзише, ки суратгароии русӣ дар таърихи назарияҳои ҳунарию адабӣ доштаасту ҳанӯз ҳам дорад” донишҷӯён ва хонандагони худро намехоҳад “ба як суратгарои рус” мубаддал созад. Ҳадафаш дар ин китоб “чашмандозе ба мероси суратгароёни рус гушуда шавад ва баъзе аз зароифи ҳарфҳои эшон дар бораи ҳунару адабиёт дар зеҳну замири хонандаи ҷавони эронӣ ҳузури равшан биёбад” маҳсуб мешавад.
Яке аз вижагиҳои дарсгуфторҳои устод Кадканӣ дар тафсиру муаррифии дабистони формализми русӣ дар он аст, ки ӯ талош кардааст, то сарчашмаи пайдоиши ин таълимотро ҷустуҷӯ кунад. Решаи ин наҳларо дар ҷараёни нумодгароён (символистҳо)-и рус, ки дар боби масъалаи “арзиш” ба тааммул пардохта ба робитаи “фурм ва муҳтаво” таваҷҷӯҳ кардаанд тафаҳҳус намуда, ба натиҷае мерасад, ки ин таълимот аз андешаҳои фалсафаи И. Кант дар мақулаи “замон ва макон” об мехурад. Бад-ин робита бо як афсӯс тазкор медиҳад: “Боз, ба ёди беҳосилии “шибҳи фалсафа”-и худамон афтодам, ки дар тӯли ҳазору дивист сол, дасткам ҳар сол, кӯчактарин асаре ба ҷараёнҳои фарҳангию ҳунарӣ ва иҷтимоии мамлакати мо надоштааст”. Сипас таъкид медорад, ки дар тӯли ҳазор сол хуб ё бад чандин ҷараёнҳои ҳунариву адабӣ ба вуҷуд омадаанд, аммо “дар ҳеҷ як аз ин ҷараёнҳову сабкҳо” радди пойи “фалсафа”-и худамонро наметавон пайдо кард. Аз ин рӯ, воқеъбинона ва бо сароҳат ёдрас мешавад, ки “решаи тамоми ҷараёнҳои хурду бузурги ҳунарию адабӣ ва сиёсию иҷтимоии Ғарбро бо тамоми ҷузъиёти он метавон дар андешаҳои фалсафии Ғарб ҷустуҷӯ кард, мисли ҳамин қазияи пайдоиши фурмолизм ё самбулизм”.
Бад-ин робита дар қиёс бо афкори фалсафии Ғарб дар ташаккули пайдоиши ҷараёнҳо ва сабкҳои адабӣ, ишора ба он мекунад, ки ҷои фалсафаро дар фарҳанги мо илми калом ва бештар ирфон ба дӯш гирифтаанд. Аз ин рӯ, муътақид аст: “Дар он сӯйи сабки шоирии Фирдавсӣ ва Носири Хусрав, бегумон тааммулоти муътазила нақши пинҳони худро дорад ва дар он сӯйи сабки шоирии Аттору Мавлавӣ- тааммулоти ашоира”.
Баъдан масъалаи таъсири мероси маънавии ниёгонамонро дар ҳунару адабиётамон матраҳ намуда чунин суолгузорӣ мекунад: “Оё мабҳаси “уқули ашара”, ё мабҳаси “асолати вуҷуд”, “асолати моҳият”, “иштироки вуҷуд” ва ё “ҳудуси даҳрӣ” кӯчактарин таъсире дар таҳаввулоти ҳунарию адабӣ ва иҷтимоию сиёсии мо доштааст ё на? ”Ба ин суол худи устод чунин посух медиҳад ва бо он мутолиоте, ки эшон доранд, бар ҳақ аст: “То ҷойе ки дарсашро хондаам ва мухтасари ошноӣ бо ин мабоҳис ва таҳаввулоти фарҳангию иҷтимоии Эрону ислом дорам, ҳар чӣ мекӯшам ҷойи пое барои ин гуна мабоҳис дар ин гуна умур биёбам, ба кӯчактарин нишонае роҳ намебарам. Аз боби эҳтиёт менависам, ки агар пайдо шавад, бисёр нодир аст ва он нодир бисёр гаронбаҳост ва дар айни ҳол к-ал маъдум”.
Тавре ки мулоҳиза шуд, устод Ш.Кадканӣ танҳо мубалиғу муаррифи наҳлаи суратгароёни рус нест, балки ҳар як мақула ва ё андешаву орои ин мактабро дар қиёс бо адабу фарҳанги форсӣ ба муҳокима мегирад.
Ҳангоми шарҳу тафсири “Ҷараёни формализми рус” зимни таъкиди он ки бархе аз муҳаққиқин ҷараёни формализм ба далоили он ки “баъзе аз усули кори эшон бо “Бутиқо”-и Арасту” шабоҳат дорад, онро “ зери чатри наваратуиён қарор доданд”. Аз ин рӯ, ин андешаро зери суол қарор дода, устод Ш. Кадканӣ ибрози андеша мекунад, агар аз зовияи дигар ба ин ҷараён бигарем, рагаҳои ин ҷараёнро дар адабиёти миллали мухталиф ва дар миёни назарияҳои адабии “мавҷудаи дунёи наву куҳан” метавон мушоҳида кард. Барои тақвияти андешаи хеш ин ҷараёнро дар абъоди суннати адабии форсӣ, ҳатто кишварҳои исломӣ ҷустуҷӯ мекунад. Агар дақиқ мулоҳиза кунем, иброз медорад муҳаққиқ “тарҳи кулли нигоҳи адибонамонро як тарҳи фурмолисти мебинем”. Ба ақидаи эшон, Абдулқоҳири Ҷурҷонӣ якфумулисти бебаҳост. Зеро тазаккур медиҳад муҳаққиқ”. “Дар таърихи адабиёти ҷаҳон ва дар таърихи назарияи адабӣ, шояд дар дунёи қадим, ҳеҷ касеро дар фурмолистӣ будан натавон рӯёрӯйи ӯ қарор дод”. Аз дидгоҳи устод Ш. Кадканӣ натанҳо Ҷурҷонӣ, балки Ҷоҳиз (мутакаллим ва адиби маъруфи араби қарни сеюми ҳиҷрӣ – О.Х) ҳам “як фурмолисти комилъиёр аст”. Доктор Ш. Кадканӣ ёдрас мешавад, ки Ҷоҳиз “шеърият”-и як шеърро дар “нуқтаи тааҷҷуббарангезӣ”-и он мутамарказ мекунад, ва муътақид аст, ки “шеър чизест, ки қобили тарҷума нест, зеро дар тарҷума “нуқтаи тааҷуббарангезӣ”-и он аз миён меравад”. Аз нигоҳи устод Кадканӣ ин андешаи Ҷоҳиз баён ё паҳлӯи дигар масъалаи марказии формализми русӣ – “ошноизудоӣ” (тарҷумаи хело дақиқи истилоҳи “остранения”-и русист – О.Х) маҳсуб мешавад.
Сипас қайд мекунад, ки агарчи дар баёни Ҷоҳиз ва Ҷурҷонӣ дар мавриди мафҳуми “ошноизудоӣ” сухане нест, “вале амалан ин ду тан пазируфтаанд, ки меъёри эстетикӣ дар ҳунар ва дар шеър “ҳамон нуқтаи тааҷҷуббарангезӣ”-и он аст. Аз ин рӯ, муҳаққиқ дар абъоди формалистӣ чунин ибрози андеша мекунад. “Ҳунарманд ва шоир бо халлоқияти худ моро ба шигифти вомедорад. Вақте такрорӣ шуд, дигар тааҷҷуб намекунем, то ҳунарманди дигаре биёяд ва бо навъе ошноизудоӣ моро ба шигифтӣ водорад”.
Гузашта аз ин, устод Кадканӣ ба иртиботи ин мақула таъкид медорад, ки бештари баҳсҳое, ки дар адабиёти классикии мо перомуни масъалаи шеър сурат гирифтааст, “сурати диқиқу фаннии онро” дар “мабоҳисӣ сабкшиносии устодони форсизабони шибҳи қораи Ҳинд, аз қабили Сироҷиддин Алихони Орзу метавон мушоҳида кард, инҳо ҳама нигоҳи фурмолистӣ ва суратгароёна ба мақулаи ҳеър ва ҳунар” маҳсуб мешаванд.
Яке аз масоили бунёдии суратгароёни русӣ масъалаи “адабият” мебошад, ки истилоҳи русии он “литературность” аст. Аз нигоҳи суратгароёни русӣ адабият ҳамон омилест, ки “модда”-и адабиро табдил ба як “асари адабӣ” мекунад. Аз ин рӯ, тамоми сайъу талоши ин мактаб ба омили кашфи он тамаркуз ёфтааст.
Сипас муҳаққиқ ба ироаи андешаи формалистҳои рус мепардозад. Аз назари эшон мӯҳтаво чизе ҷуз ангезиши фурмҳо наметавонад бошад ва адабият ҳангоме оғоз мешавад, ки “ҳунарсоза”-ҳо (тарҷумаи зебои истилоҳи русии “художественный прием” – О.Х), ки ҳам бешуморанду ҳам, муштарак (ҳадаф воситаҳои тасвири бадеист – О.Х) ва “аз ҳолати мафъулу ошно ва такрорию ғайрифаъоли худ” берун оянд ва тавре ба хонанда худро ошкор кунанд, ки гӯё “нахустин бор бо ин ҳунарсозаҳо рӯ ба рӯ шудааст”. Кадканӣ барои дарки ин андешаи суратгароён байти зерини Ҳофизро шоҳид меорад ва онро аз зовияи диди суратгароён таҷзияву таҳлил мекунад:
Чу офтоби май аз машриқи пиёла барояд,
Зи боғи орази соқӣ ҳазор лола барояд.
Муаллиф дар тафсири ин байт ёдрас мешавад, ки ҳунарсозаҳое чун “офтоби май”, “машриқи пиёла” ва “боғи ораз” ташбеҳоеанд, ки дар адабиёти форсию арабии то рӯзгори Ҳофиз ба такрор дида мешавад. Аммо он чи ки боиси ангезиши ин ташбеҳот дар ин байти Ҳофиз шудааст, “он амали зеҳнии шоир аст, ки бо ин “низоми нав” форме (қолабе) ба вуҷуд овардааст, ки дар он ин ҳунарсозаҳо аз нав фаъол ва хонандаро маҷзуб месозад. Аз нигоҳи суратгароён “кори нависандаву шоир ин аст, ки ҳунарсозаҳоро фаъол кунад”.
Бад-ин робита назарияи “адабият”-и суратгароёнро ба таври мӯъҷаз ба хонандаи форсизабон чунин ироа медорад: “Дар даруни ҳамин назарияи “адабият” ва фаъол кардани ҳунарсозаҳост, ки такомули осори адабӣ дар бистари бекаронаи таърихи адабиёти милали мухталиф шакл мегирад ва тамоми “мутиф”-ҳои нотавон ва ҳама ҳунарсозаҳои берамақу аз кор уфтода фаъол мешаванд ва бо чеҳраи дигаре худро ошкор мекунанд”.
Устод Кадканӣ зимни ташреҳи андешаҳои суратгароёни рус дар боби тамсил ба тавзеҳ пардохта ёдрас мешавад, ки ҳар “вожа” сиккаест, ки ду рӯй дорад” Инсонҳо дар гуфтугӯи рӯзмарра танҳо бо як рӯи он сару кор доранд, ки маъное ё паёмеро ба мо мерасонад, аммо рӯйи дигари сикка, ки ваҷҳи ҷамолшиносии (эстетикии-О.Х) ӯст, ғолибан, аз мо нуҳуфта аст! “Ва танҳо шоир аст, ки бо халлоқияти хеш он рӯйи дигари сиккаро ба мо бармало месозад, то масҳури он гардем. Хулоса мекунад, шеъри ноб он аст, ки мо қабл аз он ки “фаҳмида” шавад, масҳури зебоӣ ва ваҷҳи ҷамолшиносии он мешавем”.
Дар тайиди андешаҳои суратгароёни рус ёдовар мешавад, ки гоҳо мо “соатҳо масҳури як байти Саъдӣ ё Ҳофиз, ё Мавлавӣ, ё Фирдавсӣ мешавем ва онро бо худ замзама мекунем ва ҳаргиз ба маънии он коре надорем. Ҳамон ҳолати растохези калимаҳост, ки моро маҷзуби худ мекунад ва... ҳаргиз рӯйи паёмрасинӣ ва ҷониби маъноии ҷумдаро ба ёд намеоварем.
Дар мавриди мақулаи форма ё ба тоҷикӣ “шакл” ё “сурат” устод Кадканӣ пеш аз он ки вориди ташреҳи орои суратгароёни рус шавад, як сайри кӯтоҳе перомуни ин мақула дар илми фалсафа, забоншиносиву мантиқ менамояд. Аз ҷумла, тазаккур медиҳад, ки масъалаи “форма” ба чашмандозҳои гуногун ва дар тақобулҳои мухталиф мавриди таваҷҷӯҳи фалсафа будааст. Аз ҷумла истилоҳи “ҷавҳар” (субстансия) ва сурат (форма), модда (материя) ва сурат ҳамеша мавриди баҳси соҳибназарон будааст.
Бад-ин робита устод Кадканӣ ёдовар мешавад, ки дар тамаддуну фарҳанги Эрони асри исломӣ тақобуле миёни ҷавҳар ва араз ё моддаву сурат, ё айн ва араз, ё ҳаюлову сурат мавҷуд аст, ки як навъ давоми ҳамин гуна муқобилгузорӣ буда бо чашмандозҳои гуногун худро таборуз медиҳад.
Сипас ин баҳсро аз диди суратгароёни рус ба доираи тасрифу тавҷеҳ кашида, чунин ибрози назар мекард, ки мо дар мактаби формализми русӣ “бо як тақобули дигаре рӯ ба рӯ мешавем, ки меҳвари тамоми мабоҳиси эшон аст”. Ин тақобул ба таври куллӣ аз тақобулҳои пешин тафовут дорад, зеро ин тақобул миёни модда\ҳунарсози ё таъбири русӣ миёни материал\приём аст. Аз ин рӯ, таъкид медорад, ки “мо пеш аз ин моддаро дар баробари сурат ва рӯҳ, маънӣ ва ҳаюло медидем”, аммо дар ин ҷо “модда” рӯёрӯйи “абзор” ё “ҳунарсоза” қарор мегирад. Ва зимни ташреҳи назарияи суратгароёни рус дар мавриди тақобули модда\ҳунарсоза, барои хонандагони эронӣ ин масъаларо ба тариқи зайл ташреҳ мекунад: “Мо дар як шеър бо “модда”-и забони рӯзмарра сару кор дорем ва аз тариқи ҳунарсозаи вазн, қофия, радиф, тасвир, мусиқии калимот ва ғайра “шеър” ба вуҷуд меоварем.
Баҳси меҳварие, ки суратгароёни рус онро қабул надоранд, ин тақобули деринаи “сурат” ва “мӯҳтаво” ё “шакл” ва “мазмун” аст. Онро амрест бемаънӣ ва ғалат ҳисоб мекунанд. Аз назари эшон муҳтаво ҳамон чизест, ки аз тариқи сурат ба вуҷуд меояд.
Устод Кадканӣ ин назарияи суратгароёни русро бо баҳси “лафз”- “маъно”-и дар суннати адабиёти гузаштаамон ривоҷ дошта, ки “ тарафдорони лафз дар муқобили маъно ё тарафдорони маъно дар муқобили лафз” гуфтаанд, ба муқоиса гирифтааст.
Ин баҳси қудаморо устод Кадканӣ, аз дидгоҳи Ҳофиз, ки дар байте фармудааст: “Чун ҷамъ шуд маонӣ, гӯйи баён тавон зад” оғоз карда, чунин ибрози назар намудааст:
“Яъне дар чашмандози ӯ (Ҳофиз-О.Х), дастикам дар ҳамин байт, аввал бояд чизе ба номи “маъно” дар зеҳни шоир шакл бигирад ва баъд, вақте шоир он маъноро дар шеъри хеш адо кард, он гоҳ масъалаи баён зоҳир мешавад. Аммо иддае буданд дар қадим ва ҳастанд дар ҳамин асри мо, ки хулосаи ҳарфашон акси назарияи Ҳофиз аст ва онҳо ақида доранд, ки “вақте баён аён шуд, ҳозир шавад маонӣ”.
Сипас устод Кадканӣ иброз медорад, ки адибони классики мо бештар тарафдори назарияи аввалӣ, яъне ҳамон чизе ки Ҳофиз бад-он ишора кардааст, буданд. Аммо дар он давра онҳое, ки асолатро бо алфоз медодаанд ва “маонӣ”-ро матруҳе дар тариқ медидаанд, ба ҳамин нигоҳ расида будаанд”.
Устод Кадканӣ ёдрас мешавад, ки суратгароёни русӣ бар ин ақидаанд, ки маъно ҳамон сурат аст ва сурат ҳамон маъно. Ва тамоми баҳси суратгароён бар сари фурми ҳунарист. Зеро дар ҳавзаи забон ҳеҷ чизе нест, ки аз дидгоҳи забоншиносӣ фурм надошта бошад, вале вақте ин шаклҳои забонӣ дар хидмати халлоқияти шоир қарор мегирад, фурми ҳунарӣ касб мекунанд. Барои дарки ин андеша устод Кадканӣ нахуст ду байти Ҳофиз бо корбурди халлоқони вожаи “оҳ” ва мисрае аз Манучеҳрӣ “Хезеду хазоред, ки ҳангоми хазон аст”-ро мавриди таҷзияву таҳлили сохторӣ ё ба қавле формалистӣ қарор дода, сипас ҳамчун намнуаи беҳтарин ва боризтарин масъалаи фурми ҳунарӣ дар адабиёти классикимон ба достони “ Рустаму Исфандиёр”-и Фирдавсӣ мепардозад.
Муаллиф дар он назар аст, ки дар “Рустаму Исфандиёр”-и Фирдавсӣ “тамоми моягониҳои ҳаммосӣ ва ривоятгарӣ даст ба дасти ҳам додаанд, то як фурми калон ва як пайранги (сужаи-О.Х) густардаро сомон диҳанд”. Аз ин рӯ, муҳаққиқ чунин андешаороӣ мекунад: “Тақобули бунёдии ин шоҳкори ҳунарӣ реша дар таорузи “нав” (Исфандиёр ва оини Зардушт) ва куҳан” (Рустам ва оинҳои дерини сигзиён) дорад. Ҳар порчае аз он фурми калони ҳунарӣ қобили таҷзия ба фурмҳои кӯчаку кӯчактар аст”.
Барои исботи ин андешаи хеш дар абъоди назарияи суратгароёни русӣ, устод Кадканӣ, хело муҳаққиқона ва бо як маҳорати бузурги хеш ин ду байти зерро таҷзияву таҳлил кардааст, ки то ба имрӯз аз ин дидгоҳ он таҳлили адабиётшиносӣ нашудааст:
Бибинем, то асби Исфандиёр,
Сӯйи охур ояд ҳаме бесавор.
Ва ё бораи Рустами ҷангҷӯй,
Ба айвон ниҳад бе худованд рӯй.
Баъд аз таҷзияи сохтароии ин порча шеър чунин натиҷагирии муҳаққиқона мекунад:
“Бибинед, он чизе, ки Абдулқоҳири Ҷурҷонӣ онро таваххӣ [=ҷустуҷӯ] мехонд ва банда онро ҳамеша “қудрати эҳзори калимот” тарҷума кардаам, чӣ мекунад: Исфандиёр ҳеҷ гуна сифате надорад, фоқиди васф ё эпитет аст, вале овардани сифати “ҷангҷӯй” барои Рустам, бо ҳама содагии калима, қудрати балоғии аҷиберо дар худ нуҳуфтааст...аҳли балоғат... калимаи “ҷангҷӯй”-ро ба унвони як “васф” epithet мебинанд ва таъсири равонии онро дар мухотаб ба гунае нохудогоҳ эҳсос мекунанд.. ва ба таъбири суратгароёни рус чӣ гуна мояи ангезиш ё ангехтагии (мотиватсия)-и тамоми аҷзои ин ду байт мешавад ва тамоми моягониҳои достонию трагедиро ба ҳаракат дар меоварад”.
Бо овардани чанд намунаи дигар ва тавзеҳу таҷзияи онҳо аз дидгоҳи суратгарони русӣ, доктор Кадканӣ чунин натиҷагирӣ мекунад; “...ҳақ ба суратгароёни рус аст, ки фурмро ҳосили ҳамкории мутақобилаи аҷзои як матн медонанд ва ин назарияи эшонро шумо дар тамоми осори ҳунарию адабии ҷаҳон метавонад мавриди озмоиш қарор диҳед”.
Гузашта аз ин, устод Кадканӣ муоидили “фурм”-и суратгарони русиро дар адабу фарҳанги эронӣ ҷустуҷӯ намуда, бо табаҳуре, ки аз адабу фарҳанги арабӣ ва форсӣ дорад, онро чунин тавзеҳ додааст: “фурм” дар чашмандорзи суратгароёни русӣ чизест муодили “инсиҷом” дар зеҳну замири ҳунармандони эронии асри исломӣ ва муаллифони кутуби балоғат ва низ гузинишгарони шоҳкорҳои бемонанди адабиёти қадим”.
Мақулаи ошноизудоиро зимни ташреҳи назарияи суратгароёни рус, устод Кадканӣ ба таври мӯъҷаз чунин таъриф кардааст: “ошноизудоӣ дар назари суратгароёни рус ҳар навъ навоварӣ дар қаламравии сохту суратҳост ва ҳар падидаи кӯҳнаеро дар сурати наве даровардан; яъне “ҳунарсоза”-ро аз нав зиндаву фаъол кардан. Масалан, як ташбеҳро, ки ба иллати такрор дастмолӣ шуда ва наметавонад фаъол бошад, аз тариқе фаъол кардан” аст.
Барои ба хонанда рӯшан шудани мақулаи “ошноизудоӣ” устод Кадканӣ, аз адабиёти форсӣ мисоли содае меорад. Ӯ нишон медиҳад, ки ташбеҳҳои “чеҳраи маъшуқ чун офтоб” ва “ ҷоми шароб монанди хуршед”, хело забонзада ва ҳунарсозаҳои аз кор афтодаанд ва ҳеҷ таъсире ба хонанда намекунаду “паёме”-ро намерасонад, аммо дар шеъри як шоири начандон машҳури давраи Сафавӣ ё Қоҷор чунин ошноизудоӣ шудааст.
Офтоб аз сари майхона магзар, к-ин ҳарифон,
Ё бибӯсандат, ки ёрӣ ё бинӯшандат, ки ҷомӣ.
Сипас таъкид медорад, ки шоир ҳамон ҳунарсозаи дастмолшудаву мубтазилро сурате тоза бахшида ва аз он ошноизудоӣ кардаву ба он зиндагӣ бахшидааст”. Ин амали ошноизудоист, зеро ба таъбири суратгароёни рус, ҳунарсозаеро, ки дигар корию ҳаёт надоштааст бо навоварии худ “зиндаву фаъол кардааст”.
Аз ин манзар ба қавли устод Кадканӣ “саросари девони Ҳофиз мазҳари ошноизудоист”.
Дар зимн устод Кадканӣ ба андешаи В. Шкловский, ки миёни ошноизудоӣ ва фурм як навъе вобастагии ҳамдигариро таъйид медорад, ба баҳс пардохта, ва ин нуктаро гумроҳкунанда меҳисобад ва қотеан изҳор медорад: “На ҳар фурме фурми ҳунарист ва на ҳар ошноизудоӣ халлоқиятӣ ҳунарист”.
Муҳаққиқ муоидили “ошноизудоӣ”-ро дар шоирони сабки ҳиндӣ низ ҷустуҷӯ карда ба натиҷае расидааст, ки шоирони пайрави ин сабк, фаъол кардани ҳунарсозаҳоро “маънии бегона” мехондаанд ва дар ҷавҳари андешаи эшон ҳам чизе аз навъи ошноизудоӣ вуҷуд доштааст, ки ба сурати “маънии бегона” худро нишон медодааст.
Аз ин рӯ, ба хулоса омадааст, ки “тамоми навовариҳои дар ҳавзаи адабиёт ва ҳунар, ҷуз дар мавориде бисёр истисноӣ ва нодир, аз мақулаи ошноизудост”.
Дар боби мақулаи “Ваҷҳи ғолиб ва ангезиш” муодили русии он “Доминант и мотиватсия” , устод Кадканӣ бо зикри назарияи суратгароёни рус зимни андеша перомуни масъалаи такомули адабиёт ва дар дохили он рушду такомули як жанро чунин тавзеҳ медиҳад, ки бо далелҳои таърихию иҷтимоӣ унсури фаромӯшшуда ногаҳон вориди саҳна мешавад ва “табдил ба ваҷҳи ғолиб мегардад”. Маҳз ин унсури ҷадид ба ҳайси ваҷҳи ғолиб муддатҳо дар саҳна боқӣ монда аносури дигарро низ фаъол кунад. Барои шарҳи ин назарияи суратгароёни рус, муҳаққиқ ба адабиёти классикиамон муроҷиат мекунад ва изҳор медорад, ки ин фаъолшавии аносирро дар партави зуҳури як ваҷҳи ғолиб агар хоҳем дар адабиёти худамон пайдо кунем он зуҳури муҷаддади аносири маздоӣ дар даруни адабиёти ирфонии мост.
Ёдрас мешавад, ки: “Вақте парадигмаҳои муғу муғбача ва зуннору дайри муғон, ки бо зуҳури ислом аз саҳна хориҷ шуда буд ё ба каноре ронда шуда буд, дубора зинда мешавад ва вориди шеъри зуҳду ирфони қарни панҷум мешавад, ногаҳон ҳама темҳову (мавзӯъҳову – О.Х) мутифҳои рокиду барканормондаро низ фаъол мекунад ва ин кор дар шеъри Саноӣ марҳалаи дурахшону чашмгири худро нишон медиҳад”.
Ва ин ваҷҳи ғолиб, яъне аносири шеъри муғонаи форсӣ... то қарнҳо (шояд то зуҳури сабки ҳиндӣ ва зуҳури ваҷҳи ғолиби дигар) ин зуҳур ҳамчунон барҷост ва дар шеъри Ҳофиз авҷи худро нишон медиҳад.
Бозхонии ҳамаи масоили матраҳи ин китоби арзишманд аз маҷоли як мақола хориҷ аст ва ба таври хулоса ҳаминро метавон ёдрас шуд, ки боқӣ масоил ва мақулоти аз тарафи суратгароёни русӣ мавриди ғавру баҳс қарор додаро устод Кадканӣ барои хонандаи форсизабон хело чирадастона бо овардани шавоҳид аз адабиёти форсии тоҷикӣ ва тавре, ки мулоҳиза шуд дар муқоиса бо марҳалаҳои рушди адабиёти кишвар тафсиру ташреҳ кардааст. Банда бар ин ақида аст, ки ин китоб барои адабиётшиносони ҷавони мо як роҳнамо ва манбаи назариявии хубест, дар ғавру баррасии комплексии осори адабӣ.
Ба иртиботи ин мавзӯъ ёдовар мешавем, ки дар тҳақиқи адабиёту фолклори тоҷик истифодаи ин равиши таҳлили сохтории мактаби формализми русӣ дар солҳои 60-70-уми қарни гузашта кӯшишҳое сурат гирифта буд. Аз ҷумла, яке аз фолклоршиносҳои маъруфи тоҷик, доктори илми филология, шодравон Бозор Тилавов дар таҳқиқи арзишмандашон “Поэтикаи зарбулмасалҳо ва мақолҳои тоҷикӣ” (ба забони русӣ,соли 1967) ва дар таҳқиқи бунёдии мусташриқи доғистонии шӯравӣ доктори илми филология, профессор шодравон Муҳаммаднур Усмонов зери унвони “Сабки шеъри форсии тоҷикӣ (асрҳои IX-X)” М, 1974 (ба забони русӣ) ба чоп расидааст, аз шигирдҳои суратгароёни русӣ ҳатталимкон истифода шудааст. Шодравон Бозор Тилавов аз шогирдони бевоситаи яке аз узви фаъоли ин наҳлаи илмӣ В.Пропп буда, рисолаи илмии худро соли 1962 дар ш.Ленинград (ҳоло Санк-Петербург) дифоъ карда ва аз маҳзари ин донишмандони арсаи ҷаҳонӣ мустафиз шудаанд.
Мутаасифона, ин ҳар ду асари бо шеваи дар он замон нави таҳқиқ дар доираҳои илмии ховаршиносӣ, ба вижа дар Тоҷикистон тарафдороне пайдо накард.
Нуктаи дигаре, ки мехостам рӯи он таваққуфи иҷмолӣ намоям, хидмати арзандаи Шодимуҳаммад Сӯфизода дар амри баргардон, тавзеҳу ташреҳи баъзе нукоти барои хонандаи тоҷик торик, ироаи пешгуфтори муҳаққиқона ва замимаи китобшиносии муфассали осори формалистони русӣ ва таҳқиқот перомуни оро, андеша ва таъсири ин наҳлаи илмӣ дар ташаккули дигар наҳлаҳои илмӣ-адабии қарни ХХ ва ХХI Ғарб, ки бо забонҳои русӣ ва англисӣ муштамил аз 692 номгӯй, қобили ситоиш аст. Матни китоб ба алифбои имрӯзи тоҷикӣ бо амонатдории дақиқ баргардон шудааст, ки хушбахтона чунин баргардониҳо имрӯзҳо хело ба нудрат аст. Пешгуфтор ва китобшиносии замимашуда, баёнгари дарки амиқи ин донишманди хоксору фурӯтан аз мактабҳои модерни ҷаҳонист, ки пажӯҳишҳои илмиаш тасдиқи ин гуфтаҳост.
Воқеан, нашри “Растохези калимот”бо алифбои тоҷикӣ барои насли ҷавони адабпажӯҳони тоҷик армуғони хубест.
