МАРКАЗИ МЕРОСИ ХАТТИИ НАЗДИ РАЁСАТИ АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ ИЛМҲОИ ТОҶИКИСТОН

E-Mail:merosikhatti@inbox.ru

Ҷанги ҳафтоду ду миллат ҳамаро узр бинеҳ,

Чун надиданд ҳақиқат, раҳи афсона заданд.

 

         Хоҷа Шамсиддин Муҳаммад ибни Баҳоуддин Муҳаммад Ҳофизи Шерозӣ (1315-1390) аз бузургтарин шоирони ғазалсарои асри ХIV тоҷику форс ва яке аз суханварони номии ҷаҳон аст. Ӯ аз муҳимтарин таъсиргузорон бар шоирони пас аз худ шинохта шудааст. Ҳофиз илму фанро дар маҳфили дарси устодони замони худ фаро гирифт ва дар шеъру адаб ба пояи баланд даст ёфт. Девони ашъори ӯ аз ғазалиёт, қасида, маснавӣ ва рубоиёт иборат аст. Ҳофиз ҳудуди 500 ғазали дилангез суруда, ки то кунун беш аз 400 бор ба забонҳои гуногуни ҷаҳон ба нашр расидаанд. Ҳофиз ғазали Мавлоно ва Саъдиро ба ҳам пайванд дода, байтҳои дурахшон, мустақил ва хушмазмуне офаридааст.

       Вақте Иоҳан Гёте дар тақлиди Ҳофиз «Девони Ғарбию Шарқӣ»-и худро эҷод кард, рӯзномаҳои Ғарб Гётеро «Офтоби назми олам» муаррифӣ карданд, вале ӯ дар ҷавоб навишт: «Ман дар осмони назм офтоб не, балки моҳтоб ҳастам, ки нурҳои офтобро инъикос мекунам. Офтоб дар Шарқ тулуъ кардааст ва номи ӯ Ҳофизи Шерозист». Аммо ин ки Ҳофиз дар шоирӣ шуҳраи офоқ гардид, ҳикмате дорад. Сарфи назар аз фасоҳату балоғату латофати баён, ки Ҳофизро мумтоз кардааст, мазмуну муҳтавои шеъри ӯ низ дилҳоро мисли оҳанрабо ба худ ҷазб мекунад. Муҳаққиқони осори Ҳофиз ӯро ҳамчун шоири озодманиш, озодандеш ва равшангари дилҳо эътироф намудаанд. Гарчанде ки дар замони зиндагии шоир ҳаракатҳои сиёсию иҷтимоӣ ба чашм намехӯрд, аммо шеъри Ҳофиз ба танҳоӣ аламбардори ҷунбиши бедорӣ ба шумор мерафт. Ҳофиз бо паёми инсонгароӣ ва андешаи озоду озодихоҳӣ дили мардуми ҷаҳонро тасхир кардааст.

Бо мутолиаи осори ӯ ба осонӣ метавон пай бурд, ки руҳи озодихоҳию озодманишӣ дар меҳвари андешаи шоир қарор дошта, таъкидҳои пай дар пайи ӯ дар ин замина гувоҳи ин муддаост. Ҳофиз озодии инсонро болотарин арзиш медонист ва барои ҳифзи каромати инсонӣ тамоми имконоти фикрии хешро сарф мекард. Шоир пойбандию вобастагӣ ба манфиатҳои зудгузарро мусибати калон барои инсон медонад:

 

Ғуломи ҳиммати онам, ки зери чархи кабуд,

Зи ҳар чи ранги тааллуқ пазирад, озод аст.

 

        Ҳофиз инсонро бузургтарин муъҷиза ва зеботарин падидаи рӯзгор медонист ва аз озодиҳои он ҳимоят мекард. Ӯ бар ин бовар буд, ки дунёву охиратро руҳи одами озода обод мекунад. Таъйини ҳадду марз одамиро ба хорию залолат мекашонад. Аз назари Ҳофиз зеботарин сифати инсон озодагӣ ва озодманишии ӯст. Агар ин сифатро инсон аз даст бидиҳад, ба махлуқе шароратпеша табдил мешавад. Аз ин рӯ, шоир дар ашъораш ба таври мукаррар ин сифотро бар ӯ гӯшзад мекунад.

 

Фош мегӯяму аз гуфтаи худ дилшодам,

Бандаи ишқаму аз ҳар ду ҷаҳон озодам.

 

         Ҳофиз ҳамчунин як шаҳрванди боинсофи замонаи хеш буд. Дар оинаи ашъори ӯ мо ҳаводиси рӯзгори шоирро ба равшанӣ дарк мекунем. Ҳофиз дар ғазалиёташ бо равишҳои гуногун, аз ҷумла истиораву киноя ва танзу муқобала авзои иҷтимоиро нақду баррасӣ мекунад. Шоир ба сарнавишти худу ҳамзамононаш бетараф нест. Ӯ дар перояи зебои шеър дардҳои замонаро бо фасоҳату балоғати том инъикос кардааст.

 

Ёрӣ андар кас намебинем, ёронро чӣ шуд?

Дӯстӣ кай охир омад, дӯстдоронро чӣ шуд?

Кас намегӯяд, ки ёре дошт ҳаққи дӯстӣ,

Ҳақшиносонро чӣ ҳол афтод, ёронро чӣ шуд?

Шаҳри ёрон буду хоки меҳрубонон ин диёр,

Меҳрубонӣ кай саромад, шаҳрёронро чӣ шуд?

 

             Шоир толиби як ҷомеаи фозила аст ва барои расидан ба мақсад роҳу равиши худро пешниҳод менамояд. Ӯ барои ҳалли ихтилофоти башарӣ ва зиддиятҳои иҷтимоӣ тарҳи «мурувват»-у «мадоро» карданро матраҳ мекунад. Зеро аз роҳи зӯру хушунат одамӣ ҳаргиз ба сулҳу оштӣ намерасад, магар ин ки аз роҳи мадоро барои дигарон низ ҳаққе қоил бошад. Ҳофиз доштани ин ду сифатро калиди осоиши оламу одам медонад:

 

    Осоиши ду гетӣ тафсири ин ду ҳарф аст:

    Бо дӯстон мурувват, бо душманон мадоро.

 

         Агар Ҳофиз хайрхоҳи башар намебуд, ҳаргиз чунин тарҳе ба назар сода, вале дар амал ҳакимона дар зеҳнаш намегузашт. Агар шоир ба сарнавишти ҳамзамонону ҳамтаборонаш беэътино мебуд, ҳаргиз афкори созанда дар ашъораш мушоҳида намешуд. Таҳаммулгароӣ ва қабули афкори рақибон, ки имрӯза дар низомҳои демократӣ ба он арзиши болое қоил ҳастанд, дар даврони Ҳофиз низ ҳамчун як асли зарурӣ аз ҷониби шоири огоҳ муаррифӣ шудааст. Ҳофиз дар ҳамон замон медонистааст, ки ҷомеаи башарӣ ба воситаи қолабҳо сохта намешавад, балки бо кумаки арзишҳо пойдор мемонад:

 

Мо нагӯем баду майл ба ноҳақ накунем,

Ҷомаи кас сияҳу далқи худ азрақ накунем.

Айби дарвешу тавонгар ба каму беш бад аст,

Кори бад маслиҳат он аст, ки мутлақ накунем.

 

         Бар хилофи баъзе таҳлилгарони якҷонибанигар, ки навиштаҳои Ҳофизро ашъоре сирф орифона тафсир мекунанд, осори ӯ лабрез аз андешаҳои иҷтимоӣ аст. Диққати шоир ба сарнавишти инсонҳо дар ҳамин дунё буд, чунки дар ҳамин ҷо тақдири одамӣ муайяну мушаххас мешавад. Бинобар ин, дар ашъори Ҳофиз инсон ва ҷойгоҳи он дар дунё дар дараҷаи аввал қарор мегирад:

 

Мабош дар пайи озору ҳар чӣ хоҳӣ, кун,

Ки дар шариати мо ғайр аз ин гуноҳе нест.

 

       Ҳофиз ба равшанӣ ҳушдор медиҳад, ки охират подоши аъмолу рафтори одамӣ дар паҳнои дунёст, вагарна бидуни дунё охират маъние надорад. Пас зиндагии шоиста дар дунё муқаддимаи ҳаёти ҷовидонист.

           Як савол ин аст, ки чаро шоир ба масъалаи мардумозорӣ ин қадар таваҷҷуҳ зоҳир менамояд? Дар ҷаҳонбинии Ҳофиз ҳеч гуноҳе бузургтар аз мардумозорӣ, риёкорӣ, худписандӣ нест. Ӯ барои мафҳум шудани ин гуна масоил аз қиёсу муқобала ҳунармандона истифода мекунад. Дар осори Хоҷа шайху муфтию муҳтасиб ҳамчун намояндагони дину шариат сахт мавриди мазаммат қарор гирифтаанд. Шоир ин табақаро ба хотири риёкорӣ дар амри дин ва мардумозорӣ танқид менамояд. Ҳофиз муътақид буд, ки руҳониён ва намояндагони дину шариат дар замони ӯ ба ҷойи хидматгузорӣ ба халқи Худо аз дин суистифода карда, динро тибқи майлу хоҳиш ва манфиати шахсию гурӯҳии хеш таъбиру тафсир мекунанд. Шоир ин нуктаро риндона фош менамояд:

 

Ҳофизо, май хӯру риндӣ куну хуш бош, вале

Доми тазвир макун чун дигарон Қуръонро.

 

       Дар фалсафаи динӣ хӯрдани май ва нофармонӣ аз дастуроти шаръӣ гуноҳ маҳсуб мешавад. Акнун шоир бо овардани ин мисол бо тазоду муқобала ба мардуми замони худ дарс медиҳад ва мегӯяд, агар содир кардани чунин аъмол аз нигоҳи динӣ гуноҳ аст, пас риёкорӣ гуноҳи аз он ҳам азимтар аст. Бинобар ин, бар асоси ин назария ҳама одамон гуноҳ мекунанд, аммо бузургтарин гуноҳ риёкорӣ аст, ки ходимони расмии дин мудом онро содир мекунанд, вале бар он қоил нестанд.

 

Май хӯр, ки сад гуноҳ зи ағёр дар ҳиҷоб,

Беҳтар зи тоате, ки ба рӯю риё кунанд.

 

        Дар абёти мазкур Ҳофиз ба таври возеҳ ҳушдор медиҳад, ки зараре, ки аз амали зоҳидони зоҳирнамо ва шайхони риёкор ба дин ворид мешавад, ба маротиб бештар аз амали майхорон аст. Дар идомаи ин баҳс шоири ҳаким дари баҳси тавбаро мекушояд. Ӯ дар мавриди фалсафаи тавба мефармояд, ки мастони шароб бар гуноҳи худ, ки возеҳ аст, иқрор доранд, аммо мастони зуҳду риё мағрури аъмоли зоҳиргароии хеш буда, аз савобу фоидаи тавба маҳрум мешаванд. Аз ин рӯ, шоири дақиқназар фалсафаи тавбаро дар байтҳои зерин ҷасурона ба тасвир кашидааст:

 

Тарсам, ки баҳрае набарад рӯзи бозхост,

Нони ҳалоли шайх зи оби ҳароми мо.

 

Ё ин ки:

 

Тарсам, ки рӯзи ҳашр инон ба инон равад,

Тасбеҳи шайху хирқаи ринди шаробхор.

       Ин гуна байтҳо дар ғазалиёти Ҳофиз зиёд ба чашм мехӯранд, ки шоир бо таъбирҳо ва равишҳои гуногун ҳамин мазмунро мехоҳад ба гӯши мардум бирасонад, то онҳо хубу бадро бишносанд. Аз назари Ҳофиз «нони ҳалоли шайх»-у «оби ҳароми бодагусорон» ва «тасбеҳи шайх»-у «хирқаи риндон» дар рӯзи бозхост (қиёмат) ҳар ду аз назари гуноҳ ҳамвазн ва баробар ҳастанд. Танҳо фарқият ин ҷост, ки бодагусорон, ки бар гуноҳи худ иқрор буда, тавба кардаанд, мавриди бахшиш қарор мегиранд ва шайхони мағрур аз бахшиш маҳрум мемонанд, зеро аз сари такаббуру худписандӣ тавба накардаанд.

       Шоири ҳаким гуноҳро ба категорияҳо ҷудо мекунад: яке гуноҳоне, ки хусусияти иҷтимоӣ доранд ва дар чашми мардум ошкор ҳастанд ва дувум гуноҳоне, ки нишонаи зоҳирӣ надоранд, аммо зарарашон бештар аз гуноҳонест, ки дар чашми мардум ошкор аст:

 

Боданӯше, ки дар ӯ рӯю риёе набувад,

Беҳтар аз зуҳдфурӯше, ки дар ӯ рӯю риёст.

 

       Мушкили дигар ин аст, ки афроди риёкору зуҳдпеша ҳаргиз гуноҳи хешро ба гардан намегиранд, бинобар ин роҳи тавба барои ин гурӯҳ баста хоҳад буд. Ин аст, ки шоир аз дасти ин гурӯҳ ба сутӯҳ омада, чунин месарояд:

 

Риё ҳалол шуморанду ҷоми бода ҳаром,

Зиҳӣ тариқату миллат, зиҳӣ шариату кеш!

 

       Ҳофиз дар мисраи дувуми байти боло ин навъи тафаккурро бо киноя сахт мазаммат кардааст. Яъне, вой бар ҳоли он тариқату миллату шариату дине, ки маърифаташ дар ин ҳад бошад ва милоки санҷиши андешааш бар ин поя. Аз назари Ҳофиз бо ин тарзи тафаккуру андеша ҳеч миллате ояндаи худро сохта наметавонад, чун оқибати ин роҳ бунбаст аст. Дар ҷомеае, ки ин гуна афрод ҳукумат мекунанд, ҳаргиз рушду шукуфоӣ ба чашм намехӯрад. Бинобар ин, шоир аз ин тоифа изҳори безорӣ мекунад ва зуҳдфурӯшону риёкоронро бадтарин табақаи инсонӣ медонад:

 

Башорат бар ба кӯи майфурӯшон,

Ки Ҳофиз тавба аз зуҳду риё кард.

 

          Ҳофиз як шоири иҷтимогаро ва мубориз будааст. Ӯ ҳаргиз бар мушкилоти иҷтимое, ки дар он зиндагӣ мекард, чашмпӯшӣ накард ва айбу нуқсонҳои ҷомеаи худро бо забони фаҳмо фош кардааст. Аз назари шоир касе, ки ба нӯшидани шаробу майхорагӣ бипардозад, беҳтар аз касе аст, ки бо зоҳирнамоӣ ба шариат динро доми тазвире барои авом қарор медиҳад:

 

Гарчи бар воизи шаҳр ин сухан осон нашавад,

То риё варзаду солус мусулмон нашавад.

 

        Рисолати Ҳофиз танҳо айбҷӯйӣ ва мазаммати ҳокимони золим, шайхони риёкор ва воизони солус набуд, балки шоир роҳу равиши дурусти диндорию ҳукуматсолориро низ ба ҳамзамонони хеш нишон медод. Ӯ ташвиқгари арзишҳои асили инсонӣ буд. Муҳимтарин арзиши як ҳоким садоқати ӯ ба халқи худ аст. Агар ҳоким содиқ бошад, фазилатҳои дигари инсонӣ дар вуҷуди ӯ ҷамъ хоҳад шуд ва истеъдоди ҳукумат кардан ба мардумро пайдо хоҳад кард.

    Шоир адлу дод ва садоқати ҳокимонро асли истеҳкоми давлат арзёбӣ карда, дар муқобил зулму ситамро сабаби харобии мулку мамлакат медонад:

 

Вафову аҳд накӯ бошад, ар биёмӯзӣ,

Вагарна ҳар ки ту бинӣ, ситамгарӣ донад.

Ба қадду чеҳра ҳар он кас ки шоҳи хубон шуд,

Ҷаҳон бигирад, агар додгустарӣ донад.

 

          Мазмуни ғазали мазкур комилан иҷтимоӣ буда, шоир аз ҳамин тариқ мавқеи худро дар бораи ҷомеаи хеш ба таври равшан баён кардааст. Меҳвари ғазалиёти Ҳофизро, бар хилофи ақидаи бархе муҳаққиқон, ки осори шоирро «ирфонӣ» гуфтаанд, мавзуъҳои иҷтимоӣ ва мушкилоти замони шоир ташкил додааст. Дар ашъори Ҳофиз авзои сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеа бисёр зарифу ҳунармандона нақд шудааст. Имрӯз муҳаққиқон метавонанд бо ёрии ашъори ноби ӯ масъалаву мушкилоти даврони шоирро кашфу ошкор намоянд.

        Мавзуи дигаре, ки Ҳофиз нисбат ба он ҳассосият нишон додааст, вуҷуди таассуби динӣ мебошад. Дар андешаи Ҳофиз маншаи таассуб ҷаҳлу нодонӣ аст ва ин шоири бедордилу озодманиш бо ҷаҳолатпешагон низ муборизаи оштинопазир бурдааст. Ситоиши хираду хирадварзӣ ва ҳамзамон накӯҳиши ҷаҳлу нодонӣ дар маркази таваҷҷуҳи шоир қарор доштааст:

   

    Ҷанги ҳафтоду ду миллат ҳамаро узр бинеҳ,

   Чун надиданд ҳақиқат, раҳи афсона заданд.

 

       Ҳофиз найрангҳои тафриқаву ҷудоӣ ва ҷидолҳои муддаиёни дурӯғин ва муҳитҳои ҷаҳлпарварро мешинохт ва парда аз чеҳраи шайху муфтию муҳтасиб бебокона медарид. Нодонии онҳоро мазаммат мекард ва ҷанги ҳафтоду ду миллатро бархоста аз гумроҳӣ медонист. Шоир тараннумгари озодии андеша буда, ҷаҳлу нодониро маҳкум мекард:

 

Нишони аҳли Худо ошиқист, бо худ дор,

Ки дар машоихи шаҳр ин нишон намебинам.

 

        Ҳамон гуна, ки дар ибтидо гуфтем, кори Ҳофиз бо мазаммату накӯҳиш ва таҳқиру маҳкумияти сифоти разилаи инсонӣ хатм намешавад, балки шоир дар ҳар масъалае роҳи ҳалли онро низ ба мардум гӯшзад мекунад. Дар масъалаи ҷаҳлу таассуб ҳам Ҳофиз пас аз накӯҳиши он андешаҳои созандаи хешро матраҳ менамояд. Дар ҷаҳонбинии Ҳофиз дунё «хонаи ишқ» аст ва мушкилтарин буҳронҳоро аз роҳи муруввату мадоро метавон ҳал кард. Шоир роҳи нобудии ҷаҳлу таассубро дар касби маърифат ва муҳаббат варзидан ба дигарон медонад.

 

Аз садои сухани ишқ надидам хуштар,

Ёдгоре, ки дар ин гунбади даввор бимонд.

 

       Мушкилоти ҷаҳон ва ихтилофоти аҳли башар танҳо аз роҳи дӯстию муҳаббат ва таҳаммулгароиву мадоро қобили ҳал аст. Бо хушунату таассуб варзидан ва ҷангу низоъ вазъияти оламу одам бадтар хоҳад шуд. Аз ин рӯ, Ҳофиз ҳамаро ба меҳрварзӣ даъват менамояд:

 

Айби риндон макун, эй зоҳиди покизасиришт,

Ки гуноҳи дигарон бар ту нахоҳанд навишт.

Ман агар некам, агар бад, ту бирав, худро бош,

Ҳар касе он даравад оқибати кор, ки кишт.

 

        Дар ғазали мазкур Ҳофиз маърифати динии ҳамзамононашро ба нақду баррасӣ мегирад. Ин ғазал ба таври мукаммал намунаи ошкори нақди андешаҳои динӣ-иҷтимоӣ ба шумор меравад. Муҳтавои асосии ин ду байт бар озодии андешаи башарӣ ва озодии инсон барои ҳаққи таъйини сарнавишти хеш таъкид доранд. Шоир муътақид буд, ки яке аз омилҳои густариши таассубу хурофот намояндагони расмии дин мебошанд, ки ба хотири манфиатҳои шахсии хеш динро воруна тафсир менамоянд. Дар идомаи ҳамин ғазал шоири озодипараст мефармояд:

 

Ҳама кас толиби ёранд, чи ҳушёр, чи маст,

Ҳама ҷо хонаи ишқ аст, чи масҷид, чи куништ.

 

       Дар байти мазкур шоир дунёро чун «хонаи ишқ» таъбир намуда, пайравони мазҳаб ва динҳои гуногунро ба таҳаммулгароӣ ва ҳамзистии мусолиматомез даъват кардааст. Аз ин манзар, дар фалсафаи Ҳофиз ибодатгоҳҳои дину мазҳабҳои мухталиф аз назари мақом яке ҳастанд, агар пайравони он аз сари сидқ ва таслиму ризо ба ин маконҳо муроҷиат кунанд:

 

Сари таслими ману хишти дари майкадаҳо,

Муддаӣ гар накунад фаҳми сухан, гӯ, сару хишт.

 

      Дар мактаби Ҳофиз «майкада» маконест, ки афрод аз сари сидқу сафо ҷамъ мешаванд. Шоир истилоҳи майкадаро дар муқобили масҷиду дайру куништ – ибодатгоҳҳои расмии динҳои гуногун қарор дода, ба мардум тарзи дурусти таълимоти башариро меомӯзад. Ҳофиз бо ишора ба зоҳидони зоҳирпараст ва шайхони риёкор мефармояд:

 

Ноумедам макун аз собиқаи лутфи азал,

Ту паси парда чӣ донӣ, ки кӣ хуб асту кӣ зишт?

 

          Ҳофиз равиши шайхони манфиатҷӯро, ки бо ҳар васила мардумро аз рӯзи қиёмат метарсонанд, маҳкум мекунад. Шоир озодии инсонро ҳамчун як асли асосӣ эътироф намуда, боварманд аст, ки танҳо дар сояи вуҷуди озодӣ инсон метавонад ба камол бирасад. Дар ҷаҳонбинии Ҳофиз инсони тарсу қобилияти эҷод ва бунёди дунёи навро надорад, бинобар ин, ӯ мудом аз ҳаққи озодии инсон ҳимоят кардааст.

        Аз таҳлилу баррасии мухтасари ҷаҳонбинӣ ва ғазалиёти Ҳофиз метавон ба ин натиҷа расид, ки шоир аз муборизони ростини роҳи озодии инсон буда, дар осораш пайваста оини ҷавонмардӣ, садоқату ростӣ ва дӯстию муҳаббатро тарғиб намуда, башариятро аз офати ҷаҳлу таассуб ва дурӯғу риёкорӣ парҳез додааст.

 Аз “Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.

Намонад касе зери чархи куҳан,

        Зи арбоби дониш бимонад сухан.

 

        Абулато ибни Алии Кирмонӣ, ки бо тахаллуси Хоҷу машҳур аст, яке аз шоирони маъруфи тоҷику форс буда, соли 1290 дар шаҳри Кирмон чашм ба олами ҳастӣ кушодааст.

       Айёми хурдӣ ва ҷавонии шоир дар зодгоҳаш Кирмон гузаштааст. Пас аз касби камол ва ошноӣ бо рамзу румузи шеър ва шуҳрат ёфтан дар олами шоирӣ Хоҷу ба фикри сафар ва сайёҳат меафтад. Мехоҳад, ки аз маҳдудаи Кирмон худро берун бикашад ва бахташро дар сарзаминҳои дигар бисанҷад.

         Чанде дар Шероз мемонад ва аз бузургони ин шаҳр низ касби илму дониш мекунад. Аммо дили орзупарвар ва сайёҳатхоҳи шоир лаҳзае ӯро ором намегузорад. Бинобар ин, вай боз ба роҳи худ идома медиҳад. Ба Табрезу Шому Байтулмуқаддасу Ҳиҷозу Ироқу Исфаҳону Ҳамадон ва ҷойҳои дигар мерасад ва дар ин шаҳру мамлакатҳо умр ба сар мебарад. Дар ин бора ӯ дар маснавии «Равзат-ул-анвор» чунин менигорад:

 

Чун фалак аз роҳи Ҳиҷозам биронд,

Даври мухолиф ба Ироқам расонд.

Буд маро ҳамчу насими баҳор,

Ҳарзаравӣ дар шабу шабгир кор.

Гаҳ зи Араб сӯи Аҷам тохтан,

Гаҳ зи Аҷам сози Араб сохтан.

 

        Хулоса, Хоҷу нуздаҳ соли умрашро дар сайру сафар мегузаронад. Ӯ тахминан дар солҳои 1338-1339 ба зодгоҳаш бармегардад ва хотимаи умрашро дар Кирмону Шероз сипарӣ мекунад. Ниҳоят, вай соли 1354 дар Шероз падруди ҳаёт мегӯяд.

         Хоҷу яке аз шоирони пуркору пуросори адабиётамон маҳсуб мешавад. Ӯ илова бар девони ашъораш, ки аз қасида, ғазал, рубоӣ ва ғайра иборат аст, соҳиби маснавиҳои «Ҳумой ва Ҳумоюн», «Гулу Наврӯз», «Камолнома», «Равзат-ул-анвор», «Гавҳарнома», ки бо номи «Хамса»-и Хоҷу машҳуранд, низ мебошад.

       Хоҷу, ки дар ғазалсароӣ ном баровардааст, сабки вижа дорад. Агарчи ғазалҳои ӯ якнавохт нестанд, аммо аксар софу беғашу равон ва дорои вожагону таркиботу истилоҳоти тозаанд. Ғазалҳои ӯ бештар ба тарзи Саноӣ, Аттор, Мавлавӣ ва алалхусус Саъдӣ суруда шудаанд. Ҳофиз низ дар ғазале ишора менамояд:

 

Устоди ғазал Саъдист пеши ҳама кас, аммо

Дорад сухани Ҳофиз тарзи сухани Хоҷу.

 

          Рубоиёти Хоҷу асосан ба васфи ишқу ошиқӣ, шаробу май, сухану суханварӣ, муфохара ва масъалаҳои дигари ҳаёти инсонӣ бахшида шудаанд. Онҳо низ мисли соири осораш содаву равон мебошанд.

       Хоҷу шоири инсондӯст, ситамситез ва марди ахлоқу орифу вораста мебошад. Ҳамнавъонро дӯст медорад. Тарафдори сулҳу ваҳдату дӯстию одамият аст. Бархе аз гуфтори ӯ дар ин заминаҳо ба сурати абёти ҳикматомез аз қаламаш таровидаанд ва хусусияти мондагорӣ касб кардаанд.

       Хоҷу дар осораш беш аз сурат ба сират сару кор дорад, яъне шоире ботингарой аст, на зоҳиргарой. Бинобар ин, мефармояд:

 

  Пой мабин, пояи товус бин,

 Ҷифа мабин, каркаси ковус бин.

 

         Хоҷу дар осори худ аз шаробу майу маъшуқа, бевафоии рӯзгор, одамони ҷоҳилу нодон, зоҳидони риёӣ, хурофотпарастону мутаассибон, рӯзгори ноҳамвор, фитнаи намояндагони мазҳабҳо, аҳли сарвату зулму ситам, сайру сафар, ғурбат, дурӣ аз ёру диёр ва ғайра сухан мегӯяд. Ӯ дар бисёре аз ашъораш ба ҷоҳилони хурофотпараст, мазҳабгароёни мутаассибу бесавод метозад, сурату сирати эшонро фош менамояд:

 

   Пире дидем ҷумла вирдаш «ё Ҳу»,

   Гуфтем: «Бигӯ, ки кистӣ?» Гуфто: «Ҳу».

   Гуфтем, ки «Ло илоҳ»-ро маъно чист?»,

   Гуфто: «Нашунидам зи кас, илло Ҳу».

***

  То кай чу Масеҳ дам зи тоот занед,

  Ё ҳамчу Калим лофи миқот занед.

  Хезеду ба май хоки маро гил созед

  В-он гаҳ зи гилам хоки харобот занед.

 

      Хоҷу чун дигар адибони озодандеш байни куфру дин тафовут намебинад. Ӯ дар осораш ваҳдати инсонҳоро тараннум намуда, бад-ин тартиб ҷаҳонбинии дунявии хешро ба намоиш мегузорад:

 

Эй дил, талаби дард куну дармон бин,

Дар олами ҷон неҳ қадаму ҷонон бин.

Бигзар зи ҳиҷобу куфру имон, он гоҳ

Дар сурати куфр маънии имон бин.

 

       Хоҷу дар осораш танзҳои газанда ва интиқодоти сахт аз зоҳиргароён, аҳли ришу саллаву суф ва амсоли ин менамояд:

 

Риши худ бигрифту бартезиду бихрӯшиду гуфт,

К-ин замон чун навкаре бо ман намебинӣ, чӣ буд?

Гуфтамаш: даст аз чӣ рӯ ҳар лаҳза бар риш оварӣ?

Дунби хар чандон ки паймоӣ, ҳамон бошад, ки буд.

 

     Мо дар бисёре аз ашъори Хоҷу оҳангҳои ҳаётдӯстона, аз зиндагӣ лаззат гирифтан, ба қадри неъматҳои ҷаҳон даррасидан ва хушгузаронии рӯзгорро мушоҳида менамоем:

     

 Замоне биё, то даме хуш барорем,

      Ки бе мо замона замоне наярзад.

 

      Хоҷу мисли бисёре аз шоирони мунавварфикр дар пардаи рамзу киноя ва истилоҳоту мафҳумҳои пардапӯшона орову афкори мутараққии сиёсиву иҷтимоӣ, фалсафӣ ва гоҳе миллии худро нишон медиҳад. Масалан, ӯ дар муқобили таълимоти тасаввуфию ирфонӣ ва хаёлгариҳои суфиёну орифон ба мақоми волои ақлу хирад, илму дониш дар ташаккули шахсияти инсон ва такомули ҷомеа арҷ мениҳад ва дар осораш аз ин ду неруи раҳнамову созанда ситоиш менамояд.

     Хоҷу ба нақши ақлу хирад ва илму дониш таъкид намуда, мегӯяд, ки инсон бидуни доштани ақл ва фаро гирифтани дониш наметавонад худ, зиндагӣ, коинотро бишиносад ва ба такомулу тараққӣ даст ёбад. Мо ин маъниро аз дастовардҳои баланд дар замони муосир бармало дида метавонем. Аз ин рӯ, ашъори дар ин замина офаридаи Хоҷу барои мо имрӯз низ муфиданд, зеро мо ба воситаи ин шеърҳо аз мақоми илму дониш дар низоми зиндагӣ ва ҳаёти башар огоҳ мешавем. Ин намунаҳо, ки дар гиромидошти ақлу хирад, илму дониш гуфта шудаанд, ҳанӯз ҳам аҳамияти худро гум накардаанд ва гум нахоҳанд кард, зеро маҳз бо доштани ақлу хирад ва илму дониш инсон аз ҳайвон фарқ мекунад ва ба сӯи бунёдкорӣ, пешрафт ҳидоят мешавад. Чунончи, ӯ дар мақолаи дувоздаҳуми «Равзат-ул-анвор», ки «Дар ақлу ҳаё ва пайдоишоти он» ном дорад, аз ақлу ҳаё чунин ситоиш мекунад:

Ақлу ҳаё ҷону дили оламанд,

Машъалафрӯзи раҳи одаманд.

Ҳоҷиби човуши сипоҳи туанд,

Чашму сару пушту паноҳи туанд.

 

       Хоҷу барои тасдиқи мақоми хирад ва ақлу ҳаё дар «Ҳикояти Арасту ва сифати ақлу ҳаё» чунин мегӯяд:

 

Кард бузурге зи Арасту суол,

К-«Эй хирад аз шарҳи камоли ту лол.

Даври расул чун ба ниҳоят расад,

Даъвии даъват ба ҳикоят расад.

Маҳв шавад шарҳ зи лавҳи баён

Омиру ноҳӣ кӣ бувад дар ҷаҳон?»

Дод ҳаким аз сари ҳикмат ҷавоб,

К-эй зи суоли ту равон гашта об.

Мубдеи ашё, ки ҷон офарид,

Ақлу ҳаё кард дар инсон падид…

Муршиду ҳодӣ ба ҷуз аз ақл кист?!

Монеу дофеъ ба ҷуз аз шарм чист?!

Ҳаст хирад раҳбари роҳи савоб,

Ҳаст ҳаё деви хаторо шиҳоб.

 

      Хоҷу баръакси назарияи суфиёну зоҳидон, ки ба ин дунё арҷ намениҳанд ва ба он ба чашми ҳақорату камбинӣ менигаранд, ба ҷаҳон эҳтиром мегузорад. Бинобар ин, ба онҳо чунин ҳушдори омӯзанда медиҳад:

 

 Чашми ҳақорат зи ҷаҳон боз гир,

 То нашавӣ пеши ҷаҳоне ҳақир.

 

         Хоҷу ҳамеша ба мутаассибони мазҳабӣ, бартариҷӯёни арабӣ дастбагиребон будааст, зеро ӯ, агарчи мусулмон аст, аммо фарзанди озодагон будани хешро ҳаргиз фаромӯш намекунад ва аз аҳли Аҷам, ки худ аз онҳо намояндагӣ менамояд, ҳароина ҳимоят мекунад. Ӯ бад-ин тартиб, аз як сӯй, заковату хирад ва дили поки аҷамиёро ситоиш карда, аз сӯйи дигар бузургманишии аъробро маҳкум мекунад. Ӯ ин қазияро дар «Ҳикояти Ҳасани Басрӣ ва Ҳабиби Аҷамӣ» чунин баён менамояд:

 

Буд Ҳабиби Аҷамӣ дар намоз,

Шуд Ҳасани Басри-ш аз дар фароз.

Дид, ки «ал-ҳамд» ба «ал-ҳамд» хонд,

Рахши қироат ба иборат наронд.

Гуфт: «Намоз аз паси ин чун тавон,

К-ин аҷамӣ ҳаст шикастазабон”.

Дур шуду кард ба танҳо намоз,

З-он ки кунад хос зи ом эҳтироз.

Дид ҳамон шаб чу фурӯ шуд ба хоб,

К-омадӣ аз ҳазрати Иззат хитоб,

К-«Эй Ҳасан, ар ҳусни иборат турост,

Сиҳҳати ният зи иборат ҷудост.

Тири фазилат шудат акнун зи шаст,

Ёфта будиву бидодӣ зи даст.

Ғарра чӣ бошӣ ба ибороти хеш,

Ношуда кашшофи ишороти хеш.

Гар ту ҷудогона накардӣ намоз,

Пардаи тооти ту будӣ ба соз.

Дил чу дуруст аст, забонро биҳил,

Номи забон аз чӣ барӣ пеши дил?

Ростии дил зи равиш хостаст,

Гар ту ба дил каҷ наравӣ, рост аст...

Тӯтии хушхон, ки забон номи ӯст,

Шаккари ширини баён коми ӯст.

Айб макун, гар шиканад дар сухан,

Бад набувад тӯтии шаккаршикан.

Ганҷи равон шуд дилу афъӣ забон,

Фарқ басе бошад аз ин то ба он».

 

           Агарчи дар замони Хоҷу, ки аз барандохта шудани давлати миллии тоҷикон – Сомониён чорсад сол мегузашт, зимоми давлатдорӣ дар дасти бегонагон буд, дигар аз шоҳону паҳлавонони Аҷам ному нишоне набуд, руҳи миллӣ ба заъф гароида буд, подшоҳону ҳокимони мулки Аҷам бегонагон буданд, аммо адибони миллӣ, афроди банангу номус ва ватандӯст аз ифтихороти миллии худ даст намекашиданд. Эшон гузаштаи боифтихори қавми худро фаромӯш намекарданд, бо ҳар васила руҳияи миллии худро нишон медоданд ва аз ақвоми истилогар, ки Аҷамро дар қабзаи худ қарор дода буданд ва ба тоҷикон зулму ситам мекарданд, интиқод мекарданд ва бад-ин тартиб руҳи миллии худро нишон медоданд. Яке аз роҳҳои ҳифзи руҳи миллӣ ин насиҳат маҳсуб мешуд. Мо инро дар мақолоти сездаҳуми «Равзат-ул-анвор», ки «Дар насоеҳу мавоизи мулук ва таҳйиҷ дар адолату мулкпарварӣ ва таҳриз бар насафату додгустарӣ» унвон дорад, мушоҳида менамоем, ки шоир дар зимни панд ин подшоҳони ситамгорро, ки худро бартар аз шоҳони Аҷам тасаввур мекарданд, ба онҳо таъна мезаданд, шоҳону паҳлавонони Эрони бостонро ночиз медонистанд ва аз ҷоҳу ҷалоли муфт гирифтаи худ ғурур меварзиданд, мавриди мазаммат қарор медиҳад ва ба онҳо ҳушдор медиҳад, ки даст аз зулму ситам кӯтоҳ намоянд, роҳи адлу инсофро, ки шоҳону паҳлавонони пешин доштанд, пеш гиранд, вагарна ҷазои аъмоли худро хоҳанд дид:

 

Эй шуда мағрур ба иқболу ҷоҳ,

Чанд кунӣ такя бар айвону гоҳ.

Карда дар ин панҷараи шашдарӣ,

Нисбати Гуштосб ба оҳангарӣ.

Аз сари нахват ба гаҳи интиқом,

Зол ниҳӣ куния Дастони Сом…

Гоҳ занӣ лоф, ки Бежан кӣ буд?

В-он ҳама номуси Таҳамтан чӣ буд?..

Гоҳ занӣ таъна, ки Баҳром кист?

Пури Наримон киву Руҳҳом кист?..

Мулки ту гар милкати ҷамшедӣ аст,

Охири кораш ҳама навмедӣ аст…

Хотири меҳнатзадагон шод кун

В-аз шаби меҳнатзадагӣ ёд кун…

Адл бувад оинаи рӯзгор,

К-оина ҷуз адл наёяд ба кор.

Сӯхтагонро ба карам даст гир,

Бӯ, ки дар он сар шавадат дастгир.

 

      Ва шоир дар идомаи суханаш мегӯяд:

 

Тоҷи Каён бин, ки киён мениҳанд,

Ҷои Каёнро ба киён медиҳанд.

 

         Аз ин чанд намуна маълум мешавад, ки адибони мо дар замони ҳокимияти сиёсӣ, динӣ ва қавмии бегонагон ҳам бо роҳҳои мухталиф (дар ҷомаи  насиҳат, ҳикмат, тарғиби хирад, илму дониш) тавонистанд андеша ва хотираи миллиро ҳифз намоянд, ба намоиш бигузоранд.

        Хоҷу шоири озодандеш аст, аз ин хотир, ӯ каъбаро бутхона муаррифӣ мекунад, зоҳирро ҷуз суратпарастӣ чизи дигаре намедонад, балки ботинро асос медонад. Чунончи, ӯ мегӯяд:

Каъба, ки шуд хонаи суратгарӣ,

Буткада бошад, чу наку бингарӣ…

Маст мадон ринди қадаҳнӯшро,

Тифл махон пири қабопӯшро…

Ҷома бар оташ неҳу пеш ор ҷом,

Дар даҳани шер шав аз баҳри ком.

 

       Хоҷу аз азрақпӯшон, яъне суфиёни зоҳиргаро, маккор, солус, риёӣ гурезон мебошад. Бинобар ин, ӯ дар ашъораш ба эшон метозад ва сурату сирати нопокашонро фош мекунад. Хусусан, онҳоеро, ки худро дар сурат ва либоси суфиёна пинҳон карда, аммо дар муқобили покиву амали неку парҳез аз бадӣ қарор мегиранд, зуҳду тақворо шиори хеш қарор дода, мардумфиребӣ менамоянд, ба боди интиқод мегирад:

 

Эй ту ниёзиву ниёзи ту ҳеҷ,

Ҷома намозиву намози ту ҳеҷ.

Дурдкаши базми ҳавову амал,

Ҷуръакаши ҷоми дағову дағал.

Устуракирдор тарошида сар

В-аз ту тарошида ҳама хушку тар…

Дар таярон ҳамчу кабӯтар ба риш

В-омада сармаст чу кабк аз ҳашиш.

Риш маёрову маҳосин нигар,

Риш дигар дону маҳосин дигар…

Чанд занӣ лофи тасаввуф ба суф,

Вақф чӣ гирӣ, чу надорӣ вуқуф?

Ранги тасаввуф на ба суф асту бас,

Суфӣ аз ин ранг надидаст кас.

Соф барой, ин ҳама суф аз куҷост?

Кор нагардад ба сафу суф рост.

Такя бар ин зуҳди музаввар макун,

Чашми тасаввур ба вараъ бар макун.

 

     Хоҷу дар ҷойи дигар дурӣ аз суфиёни риёкор,  фиребгарон, маккорон, худситоён, лофзанонро талаб мекунад:

 

Ҳазар аз сафдарони суфином,

Бо сафу суфашон сафой тамом…

Нотарошидагони мӯйтарош,

Пурхурӯшандагони синахарош…

Шаҳриёрони кишвари талбис,

Шаҳсаворони лашкари иблис…

Карда таҳсилу ҳеҷ ҳосил не,

Ҷуста тафзилу ҳеҷ фозил не…

Хирқашон тар зи чашми гавҳарбор,

Лек дар зери хирқашон зуннор…

Охир, эй каркаси нишеманоз,

То кай оӣ ба риш дар парвоз?..

 

         Бостонгароӣ ва бостонситоӣ, ки аз вуҷуди руҳи миллӣ дарак медиҳад, дар осори адибони мо ба ин ё он навъ, ба ин ё он ҳаҷм (дар яке зиёд, дигаре кам) ба чашм мерасад. Бавижа, ёдоварӣ аз паҳлавонону подшоҳони Аҷам, шахсиятҳои бузурги афсонавию таърихӣ қариб дар тамоми осори адибони мо мушоҳида мешавад. Хоҷу низ дар осораш ҳамвора аз гузаштагон ёд мекунад ва бад-ин роҳ хонандаро ба худогоҳӣ, бедорӣ, масъулият, ибрат гирифтан, андеша кардан аз ҳоли ҷаҳон фаро мехонад. Ба ин пурсишу руҷӯи ӯ бингаред:

 

Аз Фаридуну Ҷам чӣ дорӣ ёд,

К-он яке шуд ба хоку ин барбод?!

Дори Доро нигар, барӣ аз тахт,

Қасри Қайсар бубин, тиҳӣ аз рахт.

Бигзар аз оташу Сиёваш ҷӯй,

Тир биндозу ҳоли Ораш гӯй.

Сару сомони Оли Сомон бин,

Тоҷу тахти мулки Эрон бин…

 

      Агар ашъори Хоҷуро аз лиҳози дар бар гирифтани ашъори дунявӣ мавриди пажӯҳиш қарор бидиҳем, як рисолаи бузург хоҳад шуд. Аз ин рӯ, зикри як ғазали Хоҷу, ки дар маснавии «Ҳумой ва Ҳумоюн» овардааст, муҳим аст:

 

Маро гар марҳами озор ҷӯед,

Аз он пурзӯр бас бозор ҷӯед...

Нишонам аз дари масҷид чӣ пурсед?!

Маро аз хонаи хаммор ҷӯед.

Майи гулранг чун дар ҷом резед,

Канори чашмаву гулзор ҷӯед.

Баёни мантиқи ширини Хоҷу,

Зи тӯтии шакаргуфтор ҷӯед.

 

       Албатта, афкори мутараққӣ, инсондӯстона, интиқодӣ, иҷтимоӣ дар осори Хоҷу бисёранд. Шоир дар бисёре аз мавридҳо ба аҳли ҷаҳлу зоҳир метозад, қонуниятҳои иртиҷоии динро маҳкум мекунад, аз онҳо фосила мегирад, гоҳе дар муқобили фармоишоти диниву мазҳабӣ ҳаракат менамояд. Суханони ӯ дар ин заминаҳо, ки танқидиву омӯзандаву инсондӯстона мебошанд, барои тамоми замонҳо ва миллату қавмҳо баробар хидмат мекунанд.

   Аз "Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс".-Душанбе, 2023.

 

        Убайди Зоконӣ соли 1270 дар деҳаи Зокон, дар наздикии шаҳри Қазвин таваллуд шудааст. Номи ифтихории ӯ Низомиддин буд, ба ин далел дар бисёри сарчашмаҳо мо ба Низомиддин Убайди Зоконӣ вомехӯрем.

        Қисми зиёди зиндагӣ ва фаъолияти адабии худро Убайди Зоконӣ дар Шероз гузаронидааст. Убайд баъд аз таҳсили илм дар Шероз ба Қазвин баргашта, ба вазифаи қозӣ таъйин мешавад ва ҳамчунон ба тарбияи фарзандони шахсиятҳои машҳури давраш мепардозад. Баъд аз вафоти Шайх Абуисҳоқ Убайд ба Бағдод рафта, бо Салмони Соваҷӣ, ки шоири маъруфи дарбор буд, вомехӯрад ва ба дарбори Султон Увайси Ҷалоир ба хидмат мепардозад. Дар ибтидо Убайд дар ҳаққи шоҳ мадҳия сароида бошад ҳам, ҷасорату забони тезу буррояш ва ба ҷоҳу мол бетаваҷҷуҳ будани шоир имкони зиёди дар дарбор будани ӯро намедиҳад.

         Назар ба маълумоти сарчашмаҳо Убайди Зоконӣ умри дароз дида, осори зиёди назмиву насрӣ мерос гузоштааст. Аммо на ҳамаи осори ӯ то замони мо омада расидаанд. Новобаста аз он ки қисми ками осори шоири ҳаҷвнигор боқӣ мондааст, он аз шоири забардасту нависандаи чирадаст будани ӯ шаҳодат медиҳад ва дар онҳо вазъи даврони пур аз шӯри замони ҳукмронии муғулҳо дар Эрон ва Осиёи Марказӣ инъикос ёфтааст.

       Ростгӯиву ростқавлӣ ва ҳаҷвияҳои тунду тези Убайди Зокониро аҳли дарбор, ҳокимони шариатпаноҳ, руҳониён ва шайху зоҳидони худпараст таҳаммули шунидан надоштанд. Аммо офаридаҳои Убайди Зоконӣ ба дили мардуми шаҳру деҳот роҳ ёфта, худи ӯ ба яке аз адибони маҳбуб ва дӯстдоштатарини мардум табдил ёфта буд. Навиштаҳои Убайди Зоконӣ ба забони мардум ва бо шеваи баёни одӣ аз рӯзгори сахту зиндагии вазнини халқи заҳматкаш дар замони ҳукмронии Элхонӣ қисса мекунанд.

         Убайди Зоконӣ бо таваҷҷуҳ ба нафрате, ки мардум ба шахсияти шайхони риёкор доштанд, менависад, агар дар «он дунё» ҷойи шайх дар ҷаннат бошад, мардум аз нафрат ва азоби суҳбати ӯ дӯзахро беҳтар медонанд:

 

Гар туро дар биҳишт бошад ҷой,

Дигарон дӯзах ихтиёр кунанд.

 

Убайди Зоконӣ арбобони дин, хусусан воизонро, ки ақидаҳои динӣ ва шариати исломро тарғиб кардаву амалашон хилофи гуфторашон аст, мавриди танқид қарор дода, дар рисолаи «Даҳ фасл» мегӯяд: Ал-воиз, он ки гӯяду накунад.

 Дар ҳикояти дигар, шоир нодонӣ ва шаклу шамоили хунуку қавли бетаъсири воизонро низ масхара кардааст:

 «Воизе бар минбар сухан мегуфт. Шахсе аз маҷлисиён сахт гиря мекард. Воиз гуфт:

– Эй маҷлисиён, сидқ аз ин мард биёмӯзед, ки ин ҳама гиря ба сӯз мекунад!

 Мард бархост ва гуфт:

•  Мавлоно, ман намедонам, ки ту чӣ мегӯӣ. Аммо бузаке сурх доштам, ришаш ба риши ту мемонд. Дар ин ду рӯз сақат шуд. Ҳар гоҳ ту риш меҷунбонӣ, маро аз он бузак ёд меояд ва гиря бар ман ғолиб мешавад».

 Убайди Зоконӣ мисли дигар шоирони ҳамзамонаш муаззинҳои кундзеҳну ҷоҳилро, ки овози нофораму нохуш доштанд, бо истеҳзо чунин сарзаниш кардааст:

«Муаззине бонг мегуфту медавид. Пурсиданд, ки чаро медавӣ? Гуфт: Мегӯянд, ки овози ту аз дур хуш аст. Медавам, то овози худро аз дур шунавам». Бинобар он, шоир аз овози бади муаззин дур истоданро тавсия кардааст: «Дар кӯчае, ки манора бошад, висоқ магиред, то аз дарди сари муаззинони бадовоз эмин бошед».

Убайди Зоконӣ дар рисолаи «Ахлоқ-ул-ашроф» дар бораи он ки ин гурӯҳ дар ҷамъият зиёдатианд, қиссаи аҷиберо аз замони истилои муғул овардааст: «Дар таворихи муғул ворид аст, ки Ҳалокухон чун Бағдод мусаххар шуд, ҷамъеро, ки аз шамшер бозмонда буданд, бифармуд то ҳозир карданд. Ҳоли ҳар қавме боз пурсид. Чун ба аҳволи маҷмуъ воқиф гашт, гуфт: Аз муҳтарифа ногузир аст. Эшонро рухсат дод, то ба сари кори худ рафтанд. Туҷҷорро моя фармуданд, то аз баҳри ӯ бозаргонӣ кунанд..., қузот ва машоих ва суфиён ва ҳоҷиён ва воизон ва муаррифон ва гадоён ва қаландарон... ва қиссахононро ҷудо кард ва фармуд, ки инон дар офариниш зиёдатианд ва неъмати Худо ба зиён мебаранд. Ҳукм фармуд, то ҳамаро дар шат ғарқ карданд ва рӯйи заминро аз хубси ишон пок кард...»

Убайди Зоконӣ дар рисолаи «Сад панд» ба таври танзомез шарҳи истилоҳот ва тавзеҳи унвонҳои мазҳабӣ ва ҳокимони замонро овардааст: «ал-қозӣ – он ки имон надорад; ал-вакил – он ки ҳақ ботил гардонад; ал-хатиб – хар; ал-воиз – он ки бигӯяду накунад; ал-рӯбоҳ – мавлоношакле аз мулозими умаро ва хонин бошад; ас-суфӣ – муфтхор; ал-ҳоҷӣ – он ки дурӯғ ба каъба хӯрад; ал-имом – намозфурӯш» ва ғайра.

 Тавре дидем, руҳониёну муллоҳои риёкор ва бадкеш дар асарҳои шоир ҳамчун симоҳои манфӣ тасвир ёфтаанд. Убайди Зоконӣ ба онҳо хислатҳои ҳайвонӣ, беимонӣ, ноинсофӣ ва бедиёнатӣ, ҳайвонтабиатӣ, ваъдахилофӣ, хушомадгӯйӣ, муфтхӯрӣ, дурӯғгӯӣ ва ғайраро нисбат додааст. Аз ҷумла, агар дар рисолаи «Даҳ фасл» хатибро бетамизу ҷоҳил ва хар номида бошад, дар рисолаи «Дилкушо» нодониву беилмии ӯро фош кардааст:

«Шахсе аз хатибе савол кард, ки вас-самои зот-ил-ҳубук чӣ маънӣ дорад? Гуфт: ҳама кас донанд, ки само замин бошад ва зот ҳам он чизаке бошад. Ҳубук на ман донам ва на ту ва на он ки ин гуфтааст».

 Зоконӣ дар як ҳикояи дигараш менависад: «Хоҷа шайхеро ба меҳмонӣ бурд ва ба сари ниҳолӣ шинонд. Диноре чанд дар зери ниҳолӣ буд. Хоҷа зар талаб мекард, наёфт. Шайх гуфт: аз ҳозирон ба ҳар касе, ки гумон мебарӣ бигӯ, то аз ӯ талаб дорем. Хоҷа гуфт: эй шайх, ман ба ҳозирон гумон мебарам ва ба шумо яқин».

 Дар латифаи зерин Убайди Зоконӣ суфии дуздеро тасвир кардааст, ки дар боғоҳои деҳқонон мисли ҳайвонҳои мевахӯр дуздӣ мекард:

«Шахсе дар боғи худ рафт, суфӣ ва хирсеро дар боғ дид. Суфиро мезад ва хирсро ҳеҷ нагуфт. Суфӣ гуфт: эй мусулмон, ман охир аз хирс камтар нестам, ки маро мезанӣ ва хирсро намезанӣ. Гуфт: хирси мискин мехӯрад ва ҳамин ҷо пас меафканад, ту мехӯрӣ ва мебарӣ».

Ӯ дар ин латифа дар муқоисаи суфӣ ва хирс суфиро дар мартаба аз ҳайвон пасттар шуморидааст.

Зоконӣ дар китоби «Ахлоқ-ул-ашроф» дар боби садоқат хислатҳои ношоиста – дурӯягӣ хушомадгӯӣ, манфиатпарас- тӣ, ба ҷараёни об нигоҳ карда, ҳамчун замонасоз амал кардани намояндагони синфи ҳоким, алалхусус руҳониёнро фош карда, сурати хандаовари онҳоро эҷод кардааст:

«Бузургони мо мефармоянд, ки (сидқ) ... моддаи хусумат ва зиёнзадагӣ аст. Ҳар кас, ки ваҷҳи наҷҳи сидқ варзад, пеши ҳеч кас иззате наёбад. Мард бояд, ки то тавонад пеши махдумон ва дӯстон хушомад ва дурӯғ ва сухан ба риё гӯяд... Ҳар чи ба муроди мизоҷи мардум рост ояд, он дар лафз орад. Масалан, агар бузурге дар ними шаб гӯяд, ки инак намози пешин аст, дарҳол пеш ҷаҳад ва гӯяд, ки рост фармудӣ, имрӯз бағоят офтоб гарм аст ва дар таъкиди он савганд ба Мусҳаф ва се талоқи зан ёд кунад. Агар дар суҳбат муханнас пири мумсики зиштсурат бошад, чун дар сухан дарояд, ӯро паҳлавони замону дурусти ҷаҳон ва навхостаи Ширину Юсуфи Мисрӣ ва Ҳотами Тоӣ хитоб кунад, то аз ӯ зар ва неъмат ва хилъат ва мартабат ёбад ва дӯстии он кас дар дили ӯ мутамаккин[] шавад... Ва агар бедиёнате гувоҳӣ ба дурӯғ диҳад, сад навъ бад-ӯ ришват диҳанд ва анвоъ риоят кунанд, то он гувоҳӣ бидиҳад. Чунончи имрӯз дар билоди ислом чандин ҳазор одамӣ аз машоих ва фуқаҳо ва адул ва атбои эшон сармояи маош аз ин ваҷҳ аст ва мегӯянд:

 

 Дурӯғе, ки ҳоли дилат х(в)аш кунад,

 Беҳ аз росте, к-ат мушавваш кунад».

 

Убайди Зоконӣ ҷойи дигар рафтори авомфиребонаи зоҳидонро маҳкум карда, таъкид менамояд, ки ба шайхҳо бовар накунед: Сухани шайхон бовар макунед, то гумроҳ нашавед ва ба дӯзах наравед:

 

 Марав ба ишваи зоҳид зи раҳ, ки ӯ доим

 Фиреби мардуми нодон бад-ин фасона кунад.

 

 Шоир дар зери «каромот»-и «намозхонӣ»-и гурба пинҳон будани макру фиреби руҳониёнро дар достони «Мушу гурба»-и худ чунин ба риштаи тасвир кашидааст:

 

Гурба он мушро бикушту бихӯрд,

Сӯйи масҷид бишуд хиромоно.

Дасту рӯйро бишусту масҳ кашид,

Вирд мехонд ҳамчу муллоно:

«Бор илоҳо, ки тавба кардам ман,

Надарам мушро ба дандоно.

Баҳри ин хуни ноҳақ, эй Халлоқ,

Ман тасаддуқ диҳам ду ман ноно».

Он қадар лоба карду зорӣ кард,

То ба ҳадде, ки гашт гирёно...

Мушаке буд дар паси минбар,

Зуд бурд ин хабар ба мушоно:

Муждагонӣ, ки гурба тоиб шуд,

Зоҳиду обиду мусулмоно.

Буд дар масҷид он сутудахисол,

Дар намозу ниёзу афғоно...

 

Хурофоти динӣ дар ҳар давру замон мардумро гумроҳ месохт. Шоир ба муқобили ҳама гуна хурофот рӯирост баромада, мардумро ба он даъват мекунад, ки ба афсунгариву фолбинӣ ва соҳирӣ бовар накунанд. Зеро ҳеҷ як бемор ба ин васила табобат намешавад. Ӯ дар як ҳикояи лутфомезаш менависад:

«Ҳоҷие дар қаҳтсолӣ гурусна ба деҳе расид. Шунид, ки раиси деҳ ранҷур аст. Он ҷо рафт. Гуфт: ман марди табибам. Ӯро пеши раиси деҳ бурданд. Иттифоқан, дар хонаи эшон нон мепухтанд. Гуфт: илоҷи ӯ он аст, ки як ман равған ва як ман асал биёред. Биёварданд. Дар коса кард ва ноне чанд гарм дар он ҷо шикаст, як луқма бармедошт ва гирди сари бемор мегардонид ва бар даҳони худ мениҳод, то тамом бихӯрд. Гуфт: имрӯз ин қадар муолиҷат тамом бошад то фардо.

 Чун аз хона берун омад, раис дарҳол бимурд. Ӯро гуфтанд: и чӣ муолиҷа буд, ки ту кардӣ? Гуфт: ҳеч магӯ, шаб агар ман нон намехӯрдам, пеш аз ӯ аз гуруснагӣ мемурдам».

Мутаассифона, имрӯз ҳам мардум ба доми фиреби соҳирону фолбинҳо ва ҷодугарон меафтанд. Бадтар аз ҳама, гоҳо ашхоси босавод низ ба афсунгарии онҳо дода шуда, маблағи зиёдеро низ сарф мекунанд.

Шоир ин тоифаи хирқапӯшу фиребгарро мазаммат намуда, мардумро ба озодагию озодандешӣ даъват кардааст:

 

 

Мангар ба ҳадиси хирқапӯшон,

Он сахтдилону сусткӯшон.

Овехта сабҳашон ба гардан,

Ҳамчу ҷарас аз дарозгӯшон.

Аз банди риёву зарқ бархез,

Бо соданишину боданӯшон.

Мафрӯш ба мулки ҳар ду олам,

Хоки сари кӯйи майфурӯшон.

Дар боғ чи хуш бувад саҳаргоҳ,

Мо сархушу булбулон хурӯшон.

Мутриб ғазали Убайд бархон,

Дил бурда зи дасти тезҳушон.

 

Ба ҳамин тартиб, Убайди Зоконӣ, ки дар даврони ҳукуматдории Ҷалоириён, Музаффариён ва Темуриҳо зиндагӣ кардааст, муҳити номусоиди он рӯзгор ва фасоди сиёсӣ, алхоқӣ ва иқтисодиеро, ки боиси ривоҷи табоҳӣ дар ҷомеа гардида буд, танқиду мазаммат намудааст. Аз тарафи дигар, авҷ гирифтани ихтилофоти мазҳабӣ байни шиаву суннӣ, ҷангу ҷидоли ақидатӣ, равнақ гирифтани бозори хурофоту ривоёти дурӯғин, зоҳирбинӣ ва сатҳинигарии намояндагони дин вазъияти иҷтимоии мардумро ба сарҳади нобудӣ расонида буд. Ин ҳама дар рисолаву ашъори Убайди Зоконӣ бо ҷуръат ва бо баёни танзомез инъикос ёфтааст.

 

Намунаҳо аз эҷодиёти Убайди Зоконӣ

 

Ҳикоят

Ҳоҷӣ бар деҳе расид ва гурусна буд. Аз хона овози таъзияте шунид. Он ҷо рафт. Гуфт: шукрона бидиҳед, то ман ин мурдаро зинда созам. Касони мурда ӯро хидмат ба ҷой оварданд. Чун сер шуд, гуфт: маро бар сари ин мурда баред. Он ҷо бирафт, мурда бидид. Гуфт: ин чикора буд? Гуфтанд: Ҷулоҳа[2]. Ангушт дар даҳон кард ва гуфт: оҳ, дареғ, агар ҳар каси дигаре, ки будӣ, дарҳол зинда боистӣ кард, аммо мискин ҷулоҳа чун мурд, мурд.

 

Ҳикоят

Зани бадшакл чашмҳои ниҳоят хуш дошт. Рӯзе аз шавҳар шикоят ба қозӣ бурд. Қозӣ шоҳидбоз буд, чашмони ӯ хуш омад, тамаъ дар ӯ баст. Чун шавҳарро ҳозир карданд, қозӣ тарафи зан гирифт. Шавҳар дарёфт, чодар аз сари зан даркашид. Қозӣ чун рӯяш бидид, сахт мутанаффир шуд. Гуфт: Бархез, эй занак, ки чашмҳои мазлумон дориву рӯйи золимон, ҳақ бар тарафи шавҳар аст.

 

Ҳикоят

Шахсе ба мазоре расид. Гӯре сахт дароз дид. Пурсид: ин гӯри кист?

Гуфтанд:

• Аз они аламдори расул.

Гуфт:

• Магар бо аламаш дар гӯр карданд?

 

Ҳикоят

 Мавлоно Шарафуддини Домғонӣ бар дари масҷиде мегузашт. Ходими масҷид сагеро дар масҷид печида буд ва мезад. Саг фарёд мекард. Мавлоно дари масҷид бикушод, саг ба дар ҷаст. Ходим бо Мавлоно дар моҷаро омад, ки чаро дари масҷид кушодӣ. Ман мехостам, ки сагро бисёр бизанам, то дигар ин ҷо наояд.

 Мавлоно гуфт:

•  Эй ёр, ман, ки ақл дорам, ҳаргиз маро дар ин масҷид мебинӣ?!

 

Ҳикоят

Шахсеро дар понздаҳи рамазон бигрифтанд, ки ту рӯза хӯрдаӣ.

Гуфт:

– Аз рамазон чанд рӯз гузаштааст?

Гуфтанд:

–Понздаҳ рӯз.

Гуфт:

– Чанд рӯз мондааст?

Гуфтанд:

• Понздаҳ рӯз.

Гуфт:

•  Мани мискин аз ин миён чӣ хӯрда бошам?

 

Ҳикоят

Шахсе хона ба кироя гирифта буд. Чӯбҳои сақфаш бисёр садо мекард. Ба худованди хона аз баҳри мараммати он  сухан  бикушод.

 Посух дод, ки чӯбҳои сақф зикри Худованд мекунанд.

 Гуфт:

• Нек аст, аммо метарсам, ин зикр мунҷар бо суҷуд нашавад.

 

Ҳикоят

Бузургеро аз акобир, ки дар сарват Қоруни замони худ буд, аҷал даррасид. Умед аз зиндагонӣ қатъ кард. Ҷигаргӯшагони худро, ки тифлони хонадони «карам» буданд, ҳозир кард.

Гуфт:

• Эй, фарзандон! Рӯзгоре дар касби мол заҳматҳои сафар ва ҳазар кашидаам ва ҳалқи худро ба сарпанҷаи гуруснагӣ фишурда, то ин чанд динор захира кардаам. Зинҳор аз муҳофизати ин ғофил мабошед ва ба ҳеҷ ваҷҳ дасти харҷ бад-он маёзед ва яқин донед, ки

  

  Зар азиз офаридааст Худой,

  Ҳар кӣ хораш накард, хор нашуд.

 

Агар касе ба шумо сухан гӯяд, ки падари шуморо дар хоб дидам, биринҷ ва ҳалво мехоҳад, зинҳор ба макри ӯ фирефта машавед, ки он ман нагуфта бошам ва мурда чизе нахӯрад.

 Агар ман худ низ дар хоб ба шумо намоям ва ҳамин илтимос кунам, бад-он илтифот набояд кард, ки онро изғосу аҳлом хонанд. Бошад он дев намояд. Ман он чӣ дар зиндагӣ нахӯрда бошам, дар мурдагӣ таманно накунам.

 Ин бигуфт ва ҷон ба хизонаи молики дӯзах супурд.

 

       Аз рисолаи «Даҳ фасл»:

Ал-қозӣ – он ки ҳама ӯро нафрин кунанд.

Ноиб-ул-қозӣ – он ки имон надорад.

Ал-вакил – он ки ҳақро ботил гардонад.

Чашми қозӣ – зарфе, ки ба ҳеҷ чиз пур нашавад.

Ал-хатиб – хар.

Ал-воиз – он ки бигӯяд ва накунад.

Аш- шайх – иблис.

Ан-надим – хушомадгӯй.

Ал-ҷаҳиш – шайхзода.

Ат-талбис – калимоте, ки дар боби дунё гӯянд.

Ал-васваса – он чи ки дар боби охират гӯянд.

Ал-ҳоҷӣ – он ки савганди дурӯғ дар каъба хӯрад.

Ал-аттор – он ки ҳамаро бемор хоҳад.

 

Аз “Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.

Калиди дари дузах аст он намоз,

Ки дар чашми мардум гузорӣ дароз.

Агар ҷуз ба Ҳақ меравад ҷодаат,

Дар оташ фишонанд саҷҷодаат.

 

        Саъдии Шерозӣ шоир ва нависандаи барҷастаи асри ХIII-и тоҷику форс аст. Ӯ таъсири инкорнопазире ба забони тоҷикӣ-форсӣ гузошта ва осори ӯ асрҳо дар мадрасаву мактабҳо ҳамчун дастури омӯзиши забону адабиёт тадрис мешуд ва бисёре аз зарбулмасалҳои роиҷ дар забони тоҷикӣ аз осори вай иқтибос шудааст.

       Муҳимтарин осори Саъдӣ «Гулистон» ва «Бӯстон» дар қолаби насру назм ва ғазалиёти шӯрангези шоир маҳсуб мешаванд. Бештари ғазалиёти Саъдӣ ошиқона ва васфкунандаи ишқи заминӣ аст. «Гулистон»-у «Бӯстон» ҳамчун китобҳои ахлоқӣ шинохта мешаванд ва илова бар тоҷикзабонони ҷаҳон, бар донишмандони ғарбӣ, аз ҷумла Волтер ва Гёте ҳам таъсир гузоштаанд. Саъдӣ ҳангоми ривояти достонҳои «Бӯстон»-у «Гулистон» ва баёни матолиби ҳакимона аз шаҳру мамолике ном мебарад, ки худ дар он ҷо ҳузур дошта, дар ҳикоёте кӯтоҳ тасвире беназир ва ё панде дилпазир аз хотироту мушоҳидоти хеш дар бораи қавму миллиятҳои мухталиф ва расму оинҳои онҳо барои мо ривоят кардааст. Вижагии хоси ҳикмату пандҳои Саъдӣ дар он аст, ки ҳамаи онҳо ҳосили мушоҳидаҳо, таҷрибаҳо ва дидаву шунидаҳои айнии худи шоиранд, ки дар тули сафари беш аз сисолаи хеш ба даст овардааст. Саъдӣ ҳудуди 700 ғазал дорад. Бисёре аз донишмандон бар ин бовар ҳастанд, ки ғазал дар ашъори Саъдӣ ба авҷи камоли худ расидааст. Аз ин рӯ, аҳли адаб ба Саъдӣ лақаби «Устоди сухан», «Подшоҳи сухан» ва «Шайхи аҷал» додаанд.

         Саъдӣ солҳои 1196-1226 дар мадрасаи Низомияи Бағдод таҳсили илм намудааст. Ӯ баъди хатми мадраса дар Осиёи Сағир, Барбария, Ҳабашистон, Миср, Шом (Сурия), Фаластин, Арабистон, Ҳиҷоз ва Ҳиндустону Кошғар сафарҳои дуру дарозе намуда, баъд аз ғурбату сарсониҳои зиёд ба Шероз баргаштааст:

 

Дар ақсои олам бигаштам басе,

Ба сар бурдам айём бо ҳар касе.

Таматтуъ зи ҳар гӯшае ёфтам,

Зи ҳар хирмане хӯшае ёфтам.

Чу покони Шероз хокиниҳод,

Надидам, ки раҳмат бар ин хок бод!

 

           Шоир то баргаштан ба зодгоҳаш асарҳои гуногун ба шакли пароканда навишта, пас аз бозгашт ба Шероз ба ҷамъоварии навиштаҳои худ машғул шуда, дар давоми ду сол аввал «Бӯстон» ва баъд «Гулистон»-ро таълиф кард.

         Ӯ дар баробари васфи зебоиҳои табиат, ишқу муҳаббати воқеии инсонӣ, аҳли зуҳду тақвои иртиҷоиро мавриди интиқод қарор додааст.

         Саъдиро манфиатҷӯйӣ ва худро дар хизмати халқ ба қалам додани зоҳидон, обидон ва шайхон водор намудааст, ки симои ҳақиқии онҳоро, ки ба рӯяшон ниқоби динро кашидаанд, мавриди интиқод қарор диҳад. Ин маъниро, ки муллоҳои иртиҷоӣ мардумро ба тарки дунё даъват карда, худашон молу мулк ҷамъ мекунанд, Саъдии Шерозӣ дар ҳикояте равшан баён кардааст.

«Фақеҳе падарро гуфт:

– Ҳеҷ ин суханони диловези мутакаллимон дар ман асаре накунад, ба иллати он ки намебинам эшонро кирдоре мувофиқи гуфтор.

 Маснавӣ:

            Тарки дунё ба мардум омӯзанд,

Хештан симу ғалла андӯзанд.

Олимеро, ки гуфт бошаду бас,

Ҳар чи гӯяд, нагирад андар кас.

Олим он кас бувад, ки бад накунад,

На бигӯяд ба халқу худ накунад».

        Саъдии Шерозӣ, ки худ марди поксиришт буд, макр ва сохтакории шайхҳоро ифшо карда, ҷаҳолати ин тоифаро ба намоиш гузоштааст:

 «Обидеро подшоҳе талаб кард. Обид андешид, ки доруе бихӯрам, то заиф шавам, магар эътиқод дар ҳаққи ман зиёдат кунад. Овардаанд, ки дору қотил буд, бихӯрд ва бимурд.

Қитъа:

Он ки чун писта дидамаш ҳама мағз,

Пӯст бар пӯст буд ҳамчу пиёз.

Порсоёни рӯй дар махлуқ,

Пушт ба қибла мекунанд намоз».

 

          Дар ҳикояҳои Саъдӣ обидоне тасвир ёфтаанд, ки баробари расидани имконияти аввалин зуҳду тақворо фаромӯш карда, айшу ишратро пеша мекунанд.

Саъдӣ кӯшиши ба даст даровардани ризқро зарур дониста, дастрасӣ ба рӯзиро натиҷаи ҷидду ҷаҳд ва ақлу тадбири инсонӣ медонад:

 

Ризқ агарчанд бегумон бирасад,

Шарти ақл аст ҷустан аз дарҳо.

Гарчи кас бе аҷал нахоҳад мурд,

Ту марав дар даҳони аждарҳо.

 

         Рӯзгори Саъдӣ дар замоне сипарӣ мешуд, ки пас аз фитнаи муғул дар Мовароуннаҳру Хуросон бозори мазҳабу таассуб ба шиддат гарм буда, баҳсҳои фирқаӣ байни ҳанафиҳо, шофеиҳо, ашоара ва муътазила бисёр доғ буд.

           Насиҳати дигари Шайхи бузург барои ояндагон хештандорӣ ва таҳаммулпазирӣ дар баробари дину ақоиди бегона аст. Пири ҷаҳонгарди мо дар боби ҳаштуми «Бӯстон» дар ин маврид чунин қисса мекунад:

           

   Буте дидам аз оҷ дар Суманот,

            Мурассаъ чу дар ҷоҳилият манот.

 

          Ва бутпарастон мураттаб ба зиёрати он бут меомаданд ва аз ӯ барои рафъи мушкилоти хеш мадад меҷустанд. Саъдӣ ба бараҳмане аз он дайр, ки муддате ҳамҳуҷра будаанд, назари худро дар бораи ботил будани ин амал баён кардааст:

 

            Муғеро, ки бо ман сару кор буд,

Накугӯю ҳамҳуҷраву ёр буд.

 

          Бараҳмани ҳамҳуҷраи Саъдӣ аз ин гуфтори вай хашмгину нороҳат шуда, дигар бараҳманонро алайҳи ӯ мешӯронад ва ҷони Саъдӣ дар хатар қарор мегирад. Саъдӣ барои раҳоӣ аз ин вазъият чорае намебинад, магар ин ки аз роҳи мадоро бо онҳо дар гуфтугӯ шавад ва ҳатто бути мавриди парастиши ононро ситоиш кунад:

 

            Фурӯ мондам аз чора ҳамчун ғариқ,

            Бурун аз мудоро надидам тариқ.

 

          Ба ҳамин тартиб, Саъдии ҷаҳонгашта ва гарму сарди рӯзгорро чашида, аз роҳи мадоро ва таҳаммулпазирӣ ҷони худро аз шарри бараҳманон наҷот медиҳад.

          Дар рӯзгори Саъдӣ таассуб дар афкори мардуми Мовароуннаҳру Эрону Арабистон ҳукмфармо буда, уфуқи илму дониш ва адабиётро торикии хурофот пӯшида буд. Шоир дар чунин як давраи сиёҳе мардумро бо суханони ҳикматбораш ба мубориза барои беҳтар кардани шароити зиндагӣ даъват мекунад, ки ин кор «шарти ақл» аст. Ба иборати дигар, Саъдӣ касеро, ки гуфтаҳои заҳролуди руҳониёни иртиҷоиро шунида, сарнавишти худро ба дасти қазо супурда, ба шиорҳои хонахаробкунандаи «ҷаҳони фонӣ гузарон аст» ва ё «дунё зиндони муъминон ва ҷаннати кофирон аст» амал намояд, инсони дур аз ақли салим медонад.

           Муаллими ахлоқ ҷасурона замонаи худро дар ашъораш мавриди интиқод қарор дода, дар бадали он чизе тамаъ надорад. Рӯзгор ва замонае, ки зоҳидону порсоёни риёӣ, дарвешони авомфиреб, ҳокимони ҷаббор, қозиёни ришватхор, олимони беамал, мардумони найрангбозу муздур бо зоҳири инсонӣ ба мардум ситам раво дошта, аз дастранҷи онҳо танпарварӣ менамуданд, ба воситаи танзу ҳаҷви газандаи Саъдӣ ошкору фош мешуданд:

                  

Далер омадӣ, Саъдиё, дар сухун,

Чу теғат ба даст аст, коре бикун.

Бигӯ он чи донӣ, ки ҳақ гуфта беҳ,

На ришваситонию на ришвадеҳ!

Тамаъ банду дафтар зи ҳикмат бишӯй,

Тамаъ бигсалу ҳар чӣ донӣ, бигӯй!

 

          Аз ин нуқтаи назар, ӯ золимони худсар, руҳониёни мутаассиб ва фиребгарро нишони тири танқиди хеш қарор медиҳад.

       Чунончи мефармояд: «Ҳама касро дандон ба туршӣ кунд гардад, магар қозиёнро, ки ба ширинӣ».

       Саъдӣ дар як ҳикояти кӯтоҳу пурмазмуни «Гулистон», воқеияту ҳақиқати шайхону суфиёни пашминапӯши рӯзгори хешро тасвир кардааст:

«Якеро аз машоих пурсиданд, ки ҳақиқати тасаввуф чист? Гуфт: Аз ин пеш тоифае дар ҷаҳон пароканда буданд ба сурат ва ба маънӣ ҷамъ, акнун қавме ҳастанд, ба сурат ҷамъу ба маънӣ пароканда...»

Дар адабиёти классикии тоҷик аз шаҳнаву муҳтасибу қозӣ ва нақши онҳо дар қаламрави ҳукуматҳои динӣ, ҷиҳати иҷрои аҳкоми шаръӣ ҳикояту ривоятҳои бисёре нақл шудааст. Саъдӣ низ монанди дигар шоирон дар адабиёти классикӣ аз кору кирдор, зулму ситами ноҳақ, ришватхорӣ ва фисқи пинҳону ошкори онҳо сухан рондааст:

«Шоҳ аз баҳри дафъи ситамгорон аст ва шаҳна барои хунхорону қозӣ маслиҳатҷӯи тарророн. Ҳаргиз ду хасми ба ҳақ розӣ пеши қозӣ нараванд.

 

Қозӣ, ки ба ришват бихӯрад панҷ хиёр,

Собит кунад аз баҳри ту даҳ харбузазор».

 

          Дар ашъори Саъдӣ динфурӯшоне, ки бар аъмоли худ номи аҳкоми шаръӣ ниҳода, усули динро ба суди худ ва тибқи тақозои ҳавову ҳавасҳои дунявии хеш таъбиру тафсир мекарданд, аз ҷониби шоир танқид шудаанд:

 

Калиди дари дузах аст он намоз,

Ки дар чашми мардум гузорӣ дароз.

 

          Саъдӣ дар ҳикояти панҷуми боби дувуми «Гулистон» риёкории ин тоифаро чунин тасвир кардааст: «Тане чанд аз равандагон муттафиқи сайёҳат буданд, то ин ки дузди бетавфиқ ибриқи рафиқ бардошт, ки ба таҳорат меравам ва худ ба ғорат мерафт:

 

Порсо бин, ки хирқа дар бар кард,

Ҷомаи каъбаро ҷули хар кард».

 

        Ҳаромхорӣ, шикампарастӣ, дурӯғгӯйӣ ва дигар сифатҳо, ки барои ҳамаи инсонҳо баду зишт ҳастанд, агар дар табақаи руҳонӣ, ки худро парчамдори дин медонанд, мушоҳида шавад, нафратовартар аст.

Саъдӣ дар ҳикояти «Гулистон» намунае аз ин гуна зоҳидонро нишон медиҳад: «Обидеро ҳикоят кунанд, ки шабе даҳ ман таъом бихӯрдӣ ва то саҳар хатме бикардӣ. Соҳибдиле бишниду гуфт: Агар ним ноне бихӯрдӣ ва бихуфтӣ, бисёр аз ин фозилтар будӣ.

 

Андарун аз таъом холӣ дор,

То дар ӯ нури маърифат бинӣ.

Тиҳӣ аз ҳикматӣ ба иллати он,

Ки пурӣ аз таъом то бинӣ».

 

         Шоир дар осори худ зиракона зоҳидони тамаъкор ва воизони беҳудагӯро ҳаҷву мазаммат кардааст:

 

Зоҳид, ки дирам гирифту динор,

Зоҳидтар аз ӯ касе ба даст ор.

 

         Саъдӣ ҷойи дигар аз зоҳидоне, ки ба василаи дастору риш эҳсоси худписандӣ мекунанд, чунин ёд мекунад:

 

Кас аз сарбузургӣ набошад ба чиз,

Каду сарбузург асту бемағз низ.

Маяфзой гардан ба дастору риш,

Ки дастор пунбасту сиблат ҳашиш.

 

       Дар андешаи Саъдӣ дар назди Худованд мақоми авоми парҳезгор аз донишмандони риёкор бартар мебошад, зеро агар аз авом хатое содир шавад аз сари нофаҳмӣ аст, аммо донои риёкор дониста хатову гуноҳ мекунад:

 

Омми нодони парешонрӯзгор,

Беҳ зи донишманди нопарҳезгор.

К-он ба нобиноӣ аз роҳ уфтод

В-ин ду чашмаш буду дар чоҳ уфтод.

 

       Саъдии хирадманд дар идома тинату сират ва чеҳраи воқеии намояндагони риёкори динро бештар фош намуда, онҳоро барои динфурӯшӣ ба хотири ба даст овардани як луқмаи нон сахт накӯҳиш кардааст:

 

Ки зинҳор аз ин каждумони хамӯш,

Палангони даррандаи суфпӯш.

Ки чун гурба зону ба дил барниҳанд

В-агар сайде афтад, чу саг дарҷаҳанд.

Сӯйи масҷид оварда дукони шайд^,,

Ки дар хона камтар тавон ёфт сайд.

Раҳи корвон шермардон зананд,

Вале ҷомаи мардум инон кананд.

Зиҳӣ ҷавфурӯшони гандумнамой,

Ҷаҳонгарди шабкуки хирмангадой.

Мабин дар ибодат, ки пиранду суст,

Ки дар рақсу ҳолат ҷавонанду чуст.

Чаро кард бояд намоз аз нишаст,

Чу дар рақс барметавонанд ҷаст?

На парҳезгору на донишваранд,

Ҳамин бас, ки дунё ба дин мехаранд.

 

           Саъдӣ дар баробари зоҳидони риёкор аз ҳоҷиёни бемаърифат низ ғофил намемонад ва дар боби ҳафтуми «Гулистон» сафари онҳоро ба Макка шарҳ дода, бо истифода аз истилоҳоти шатранҷ ва ташбеҳ ба ҳайвонот ба истеҳзо ва накӯҳиши онҳо мепардозад:

 

Аз ман бигӯй ҳоҷии мардумгазойро,

К-ӯ пӯстини халқ ба озор медарад.

 

 

 Ҳоҷӣ ту нестӣ, шутур аст, аз барои он-к,

Бечора хор мехӯраду бор мебарад.

 

        Ӯ узлату канорагирӣ аз ҷомеаро рад карда, муносибату муоширатро барои пок кардани ақлҳо амре зарурӣ дониста, ибодати мутлақу таассуби хушкро кори ғайриақлонӣ донистааст:

 

Тариқат ба ҷуз хидмати халқ нест,

Ба тасбеҳу саҷҷодаву далқ нест.

 

          Ба ҳамин тартиб, ҳамнишинии шайх Саъдӣ бо ашхоси гуногун ва тааммул дар рафтору хулқу атвори онҳо сабаб шуда, ки вай чун ҷомеашиноси резбину дақиқкор дар осори худ тасвири интиқодӣ дар пардаи ҳаҷву танз аз ҷомеаи хеш пешниҳод намуда, ҳамчун пири хирадманд барои ислоҳи рӯзгори худ кӯшиши фаровон ба харҷ додааст.

         Саъдӣ ба ҳамаи халқи ҷаҳон яксон меҳр меварзид. Ӯ мунодии сулҳу башардӯстӣ буд. Дар андешаи шоир «банӣ одам аъзои як пайкар» ва «дар офариниш аз як гавҳаранд», аз ин рӯ каромату озодии инсон барояш аҳаммияти фаровон дорад. Ниҳояти орзуи Саъдӣ, чунонки аз осораш бармеояд, тафоҳум миёни миллатҳо ва аз байн рафтани хусуматҳову кудуратҳо буда, дар ин арса бо эҳсоси масъулият ва ғамхорӣ амал намуда, ба давлатмардону муслеҳони даврони хеш панду насиҳатҳои судманд додааст. Ҳамин муҳаббати беандозаи Саъдӣ ба инсоният буд, ки номаш дар зумраи дурахшонтарин чеҳраҳои адабии ҷаҳон қарор гирифтааст.

  Аз “Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.

 

 

Мо барои васл кардан омадем,

    На барои фасл кардан омадем.

 

         Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ соли 1207 дар водии Вахши Тоҷикистон, дар хонаводаи Баҳоуддин Валад чашм ба дунё кушодааст. Падараш марди соҳибилму огоҳ ва дар байни мардум аз маъруфияти зиёд бархурдор буд. Мардумон ба ӯ эътиқод ва иродати зиёд доштанд. Бояд гуфт, ки муносибати ӯ бо ҳокими вақт – Хоразмшоҳ дар аввал хуб буд, аммо баъдан сардие дар миёни онҳо падид меояд ва ин сабаб мешавад, ки Баҳоуддин Валад бо тамоми аҳли оилааш Балхро тарк кунанд. Қиссаи дар роҳи Нишопур ба Аттор вохӯрдани онҳо ва ба Ҷалолиддин Муҳаммади хурдсол тақдим шудани «Асрорнома» аз ҷониби ӯ барои ҳамагон маълум аст. Баҳоуддин Валад баъд аз зиёрати Макка рӯ ба Осиёи Хурд овард, зеро дар ин айём Хуросону Мовароуннаҳр ба дасти муғулон афтода, Хоразмшоҳ дар гурезагӣ ба сар мебурд. Бинобар ин, аҳли оилаи Мавлоно ба Қуния, ки ҷои нисбатан амну осоишта маҳсуб мешуд, рафтанд.

         Мавлоно баъд аз фавти падар ба маснади ӯ нишаста, ба таълиму тадрису ваъз машғул мегардад. Вай дар сояи тарбияти Бурҳониддин Муҳаққиқи Тирмизӣ, ки аз шогирдону муридони падараш буд, ба илму маориф рағбат пайдо карда, муддате дар Шом низ касби дониш менамояд. Ӯ дар ҳамин давра бо Шамси Табрезӣ шинос мешавад ва ин ошноӣ тарзи зиндагии ӯро батамом тағйир медиҳад:

 

 Шамси Табрезӣ, аз он рӯзе, ки дидам рӯи ту,

 Дини ман шуд ишқи рӯят, мафхари дил ёд дор.

 

         Бояд гуфт, ки пас аз ғоиб гардидани Шамси Табрезӣ, Мавлоно ба Салоҳиддини Зарринкӯб ва Ҳисомиддини Чалабӣ рӯ меорад ва бо онҳо ҳамчун пиру мурид иродат меварзад.

 Мавлоно соли 1273 дар Қуния вафот менамояд. Қабраш дар он ҷост ва зиёратгоҳи арбоби шавқу завқ ва илму адабу ирфони олам мебошад.

          Мавлоно аз адибону андешамандони пуркору пуросор ба шумор меравад. «Маснавии маънавӣ», «Девони кабир» («Девони Шамс»), «Фиҳӣ-мо-фиҳӣ», «Мактубот» ва «Маҷолиси сабъа» аз осори машҳури Мавлоно мебошанд.

        «Маснавии маънавӣ» аз шаш дафтар иборат аст, ки дар он мавзуот ва мазмунҳои мухталиф баён ёфтаанд. Бинобар ин, бисёре аз абёти китоб ба ҳадде ба зиндагию воқеият гиреҳ мехӯрад ва аз фасоҳату равонию маънии воло бархурдор аст, ки ба сифати такбайт ё масалҳои мардумӣ даромадаанд ва асрҳо боз вирди забони мардуманд. Назири ин байт:

 

Ҳар касеро баҳри коре сохтанд,

Майли онро дар дилаш андохтанд.

 

       Мавлоно мисли соири адибони пешқадам, дар пардаи афкори пӯшидаву рамзомез андешаҳои пешқадам ва иҷтимоии худро ба намоиш мегузорад. Воқеан, Мавлоно табъан гӯяндае озодандеш, воқеъгаро буда, дар маркази осори ӯ ҳаёти пурзиддияти инсон меистад. Аммо дарку фаҳми он барои ҳар кас муяссар нест. Хусусан афкори пешқадамонаи шоирро, ки тавассути рамзу киноёт, афсонаву тамсилу ҳикоёт баён ёфтаанд, берун кашидан кори чандон сода нест, аммо ин кор зарурат дорад, зеро, мутаассифона, то имрӯз ағлаб осори ӯ аз дидгоҳи тасаввуф ва дин мавриди баррасӣ қарор гирифта, ҷанбаҳои дигари осори вай, аз ҷумла инсонӣ, миллӣ, хусусан, озодандешии шоир, хеле кам тадқиқ шудаанд. Аз ин рӯ, Мавлоно наҷотдиҳандаи фикри башар аз гирифторӣ ба ғаму андуҳ, аз ғуломӣ, сарояндаи озодӣ, ифшогари таассубу хурофот, намояндагони фирқаҳои мазҳабӣ, воизони риёкор ва амсоли он мебошад.

       Дар ҳақиқат, Мавлоно, на танҳо ба дину шариати расмӣ пайванд ва пойбанд нест, балки бисёре расму ривоҷи маъмулро нозарур мешуморад ва риоя намекунад. Ӯ дар ин бора гоҳе ошкоро ва гоҳе пӯшида сухан мегӯяд. Чунончи:

 

Соқӣ, биёр он ҷомро, бистон зи ман оромро,

Бигзор ин исломро, рав каъбаро бутхона кун.

***

Безорам аз он лаъл, ки пирӯза бувад,

Безорам аз он ишқ, ки серӯза бувад.

Безорам аз он мулк, ки дарюза бувад,

Безорам аз он ид, ки дар рӯза бувад.

 

     Мавлоно, ки донишманде сутургу равшанфикр аст, ба намозу рӯза, ки риёкорон баҳри ғаразҳои шахсӣ ба ҷо меоранд, беэътино аст. Ӯ рӯи маъшуқаро намоз ва чашмонашро рӯза медонад ва мегӯяд:

 

Рӯи ту намоз омаду чашмат рӯза

В-ин ҳар ду кунанд аз лабат дарюза.

Ҷурме кардам, магар, ки ман маст будам,

Оби ту бихӯрдаму шикастам кӯза!

 

          Мавлоно дар ин замина то дараҷае пеш меравад ва ба шинохтани оламу одаму ҳастӣ, хусусан динҳо мерасад, ки дигар эътимодро билкул аз динҳо аз даст медиҳад. Бинобар ин, бо сароҳат мегӯяд, ки ӯ аз миллати ишқ аст, зеро динҳо байни башар нифоқ ва душманӣ меварзанду одам мекушанд:

 

  Миллати ишқ аз ҳама динҳо ҷудост,

  Ошиқонро миллату мазҳаб Худост.

 

    Бунёди фалсафаи Мавлоно бар камолоти инсонӣ асос ёфтааст. Ӯ онҳоеро, ки дар чорчӯби дину шариат худро маҳдуд мекунанд, сарзанишу накӯҳиш намудааст. Чунончи, мефармояд:

 

Ҳазорсола раҳ аст аз ту то мусулмонӣ,

Ҳазор соли дигар то ба ҳадди инсонӣ.

 

       Яъне дар андешаи Мавлоно инсон будан болотар аз мақоми мусулмон будан аст. Мусулмонӣ аввали роҳ аст ва ниҳояти онро камолоти инсонӣ ташкил медиҳад. Ҳамин фалсафаи инсонгароёнаи ӯ буд, ки пайравони тамоми динҳо дар суҳбату маҳфилҳои Мавлоно ҷамъ мешуданд ва баҳра мебурданд.

     Кору кӯшишро, ки мояи ҳастӣ ва саодату зинда мондани инсон аст, адибони мо аз сапедадами шеъри тоҷикӣ дар осорашон сутудаанд ва талқин кардаанд. Аммо дар тасаввуф, ки бар пояи тақдир ва таваккал поярезӣ шудааст, ризқу рӯзиро аз ҷониби Худо медонанд, ки пешакӣ таъйин шудааст ва ӯ расонандаи он аст. Яъне бе дасту по задан, ҳаракат кардан, кор кардан ҳам метавон зиндагӣ кард. Албатта, ин фикри ғалат аст, ки дар зеҳни мардум, бавижа мусулмонон нишаста ва эшонро танбалу коҳилу коргурезу ақибмонда кардааст, зеро эшон маънии таваккал ва мавқеи коргирӣ аз онро дуруст нафаҳмидаанд. Саросари осори адибони сӯфӣ оганда аз ин андешаи ботил аст. Аммо Мавлоно, баръакс, саъю кӯшиш, дасту по задан, ҳаракат, фикр карданро ба башар талқин мекунад:

 

Чу по дорӣ, бирав, дасте биҷунбон,

Туро бедаступоӣ маслиҳат нест!

 

     Худшиносӣ аз аркони муҳимми зиндагӣ, сарбаландӣ ва сарфарозии банӣ башар аст. Бидуни худшиносӣ инсон наметавонад аз мақом ва ҷойгоҳи худ бархурдор бошад.

        Ба назари Мавлоно ҳақиқат яке аст ва ба он чун аз  дидгоҳи мухталиф нигариста мешавад, садрангу гуногун менамояд. Ба ақидаи вай душманиҳои мазҳабӣ ва таассубҳои вайронгаре, ки ба номи дин барангехта мешаванд, пайомади ҷаҳлу ғафлат аст:

 

Аз назаргоҳ аст, ай мағзи вуҷуд,

Ихтилофи муъмину габру ҷуҳуд.

 

       Тибқи фармудаи Мавлоно, аз он ҷо, ки ақлу идроки башарӣ нисбат ба ҳақиқати мутлақ маҳдуд аст, одамӣ наметавонад ҳақиқатро он сон, ки ҳаст, бишносад, ба ин сабаб ихтилоф дар таъбир ва тафсири ҳақиқат амре табиӣ ва гурезнопазир аст:

 

Аз назаргаҳ гуфташон шуд мухталиф,

Он яке долаш лақаб дод, ин алиф.

                       ***

Дар кафи ҳар кас агар шамъе будӣ,

Ихтилоф аз гуфташон берун шудӣ.

 

      Бинобар ин, аз назари Мавлоно дидгоҳҳои гуногун боиси ба вуҷуд омадани таъбир ва бардоштҳои мухталиф аз ҳақиқат мешавад, пас ин дидгоҳҳо холӣ аз хато нест. Аз ин рӯ, ҳақиқат дар инҳисори ҳеҷ кас ва ё гурӯҳе нест:

 

Ин ҳақиқат дон, на ҳаққанд ин ҳама,

Не ба куллӣ гумраҳонанд ин ҳама.

З-он, ки бе ҳақ ботиле н-ояд падид,

Қалбро аблаҳ ба бӯи зар харид.

 

        Аз назари Мавлоно тафовути дину мазҳабҳо шаклӣ буда, ихтилоф аз надонистани таъбиру истилоҳоти якдигар сар мезанад. Ҳикояти он чаҳор нафар, ки ҳар кадом забони худро доштанд ва мехостанд, ки ангур бихӯранд, дар ҳамин боб аст. Ин чаҳор нафар ба сабаби нафаҳмидани забони якдигар ба тавофуқ намерасанд ва корашон ба ҷангу хушунат мекашад, дар ҳоле, ки мақсудашон яке буд. Мавлоно мегӯяд, агар ҳангоми кашмакаши он чаҳор нафар фарзонае мебуд, ки забони ҳар чаҳорро медонист, аз якдигарнофаҳмии онҳо ҷилавгирӣ мекард ва миёнашон сулҳ барқарор мешуд.

 

Соҳиби сирре азизи сад забон,

Гар будӣ он ҷо, бидодӣ сулҳашон.

Пас бигуфтӣ ӯ, ки ман з-ин як дирам,

Орзуи ҷумлатонро медиҳам.

 

        Ба ҳамин тартиб, Мавлоно башариятро барои раҳоӣ аз буҳрони шадиди маънавӣ, равонӣ ва эътиқодӣ ба ишқу муҳаббат варзидан тавсия мекунад, зеро танҳо чизе ки инсонро дар сайри такомулии он тақвият мебахшад ва боис мешавад, то болои инсон сифатҳои ноқиса ғолиб нагарданд, муҳаббат аст. Дар асари муҳаббат варзидан кина, бухл, ҳасад, адоват ва дигар хислатҳои разила аз вуҷуди инсон берун шуда, одам аз роҳи худшиносӣ ба камолоти инсонӣ мерасад.

        Мавлоно бар ин бовар буд, ки дину мазҳабҳо ҳаргиз ихтилофҳои башариро ҳал намекунанд, балки сабаби бештар шудани кинаву душманӣ дар миёни одамиён хоҳанд шуд. Ӯ дар бораи ҷанбаҳои хатарзои динҳо ба башарият дар китоби «Фиҳӣ-мо-фиҳӣ» менависад:

        «Гуфтам, охир ин дин кай як будааст? Ҳамвора ду ва се будааст ва ҷангу қитол қоим миёни эшон. Шумо динро як чун хоҳед кардан? Як он ҷо шавад дар қиёмат. Аммо ин ҷо, ки дунёст, мумкин нест, зеро ин ҷо ҳар якеро муродест ва ҳавоест мухталиф. Якӣ ин ҷо мумкин нагардад, магар дар қиёмат, ки ҳама як шаванд ва ба як сӯй назар кунанд ва як гӯшу якзабон шаванд».

        Албатта, Мавлоно фарзанди замони худ аст ва дар осораш гоҳо зиддият, таноқуз, афкори мухолифи якдигар паҳлуи ҳам омадаанд. Аммо мо аз осори ӯ ҳамон намунаҳоеро мегирем, меомӯзем ва пайравӣ мекунем, ки барои башари имрӯзу оянда муфид аст ва ҷанбаи созандагӣ, пешқадамона доранд, барои дунёфаҳмӣ, ҳастишиносӣ, худогоҳӣ, башардӯстӣ, инсофу адолат, озодию истиқлол хидмат менамоянд. Хусусан, миллати моро аз таассубу хурофот, сабру таваккал, аҷзу нотавонӣ, қаноат, ки асрҳои аср гирифтори он гардида, руҳи мазҳабию хӯи ғуломонаро дар ниҳодаш парвариш карда буд, озод менамояд, моро дунёгаро, на уқбогаро, бохабар, на бехабар месозад. Дар ин роҳ чакидаҳои хомаи Мавлоно, ки озодагию озодандешӣ, ҳаётдӯстию башарпарварӣ, оқилонаву ҳушмандона зистан, илму дониш омӯхтан, ҳамранги рӯзгор шудан, ба миллату кишвар хидмат карданро меомӯзад, ба мо кумаки бедареғ менамоянд. Имрӯз аз таровишҳои табъи ин нобиғаи бузург на танҳо мо – тоҷикон, ки фарзанди миллати мост, шаҳрвандони Туркия, ки ӯ умрашро дар он ҷо сипарӣ кардааст, балки ҷаҳониён низ ифтихор менамоянд, зеро ӯ дардҳои башарро дар осораш тасвир кардааст. Аз ин рӯ, тамоми башар имрӯз ӯро аз худ медонанд. 

       Мавлоноро бузургтарин адиби инсонпараст хондаанд, ки саҳеҳ аст, зеро ҳадафи аслии Мавлоно хидмат ба инсон буда, ӯро аз хорию зорию залолат раҳонидан аст, то дар камоли одамият, шукӯҳу ҷалолу шавкат бизияд, дари озодагию хушҳолӣ, бародарию баробариро ба рӯи худ бикушояд ва аз нозу неъмати дунё баробар баҳраманд гардад, якдилу якҷону меҳрубони ҳам бошад. Тавре ки худ мегӯяд:

 

Ман ба таблиғи рисолат омадам,

То раҳонам ман шуморо аз надам.

 

          Аз ин хотир, барои ӯ дину мазҳаб, ки башарро ба гирдоби гумроҳӣ мебаранд, ба бунбаст ва инҳироф гирифтор менамоянд, бегона аст. Ӯ ошнои кулли башар аст, ҳамагонро яксон дӯст медорад, зеро мазҳабу динро мисли дигарон барои худ ниқоб намесозад, ба ҳар ҷониб намедавад, балки ӯ ҷониби одамият ва беҷонибӣ ҳаракат мекунад. Ба гуфти ӯ:

 

Ҳар кабутар мепарад дар мазҳабе

В-ин кабутар ҷониби беҷонибӣ.

 

         Мавлоно ба насабҷӯён, лофзанони дину мазҳаб, ки худро бартар аз дигарон, бахусус авом, мешуморанд ва аз сайидзода, эшонзода будани худ тафохур менамояд, сахт нафрат дорад ва безор аст, зеро ин жожхоён агарчи аз насаби худ мелофанд, аммо аз феълу атвори ҳамида, аз сирати поки онҳо бенасибанд ва дар муқобили онҳо қарор доранд. Мо инро дар рафтору амали онҳо ҳар замон мушоҳида менамоем. Бинобар ин, Мавлоно мегӯяд:

 

Ҳарчанд зи анбиё билофад,

Аз сирати анбиё чӣ дорад?

 

         Интиқод аз аҳли зоҳир, яъне зоҳиргароён, ки бархе аз аркони динро дастак карда, даст ба лофу такаббур мезананд, худнамоӣ мекунанд ва хештанро дар пеши чашми мардум порсову намозгузор нишон медиҳанд, аммо кору кирдору гуфторашон хилофи он аст, дар осори Мавлоно зиёд ба назар мерасад. Мавлоно бо як ҷуръати хос ин тоифаро ба боди интиқод мегирад ва аз масъулият, ҷасорат ва озодандешии худ ба хонандагон дарак медиҳад:

 

Гӯӣ, ки ман шабу рӯз марди намозгорам,

Чун нест, эй бародар, гуфтори ту намозӣ?

 

      Мавлоно ҳамвора ба аҳли зуҳд, арбоби дастору тасбеҳ, ки худро порсову зоҳид вонамуд мекунанд, аммо бо макру ҳила мардумро мефиребанд, метозад ва бад-ин тартиб парда аз рӯи кори эшон мебардорад:

 

Эй бар сари бозоре дастор чунон карда,

Рӯ бо дигарон карда, моро нигарон карда.

 

     Шоир руҳониёну зоҳидону суфиёни риёкору зоҳиргарову мардумфиребро дар бисёре аз ашъораш ба боди интиқод мегирад, зеро ба андешаи вай:

 

Дар гӯр мор нест, ту пурмор саллаӣ,

Чун ҳаст ин хисоли бадат як ба як аду.

 

         Қазову қадар ва иродаву ихтиёр дар низоми зиндагии башар таъсири зиёд доранд. Ҳамин аст, ки яке ба тақдир тан медиҳад ва ҳама чиро азалӣ, аз пеш тарҳрезишуда медонад, дигаре онро рад мекунад ва мухтор будани инсонро эътироф мекунад. Мутаассифона, аксари мардуми авом то имрӯз гирифтору тарафдори қазоанд, аммо олимону адибони пешқадам ҷонибдори ихтиёранд. Аз ин рӯ, ихтиёрро меситоянд ва саодати башарро ба худи инсон, фаъолият, ақлу фаросат ва саъю талоши вай вобаста медонанд. Мавлоно низ ҳамчун донишманди ҷаҳоншинос тарафдори ирода аст, зеро ӯ хуб бовар дорад, ки инсон бояд тавассути ақлаш ҳаёти худро сару сомон бахшад, саодаташро таъмин намояд ва ҳаргиз нокомияшро аз осмон, аз тақдир надонад, балки аз ноуҳдабароии худ бидонад:

 

Бо қазо ҳар к-ӯ қароре медиҳад,

Ришханди сиблати худ мекунад.

 

         Мавлоно нисбат ба арбоби зоҳир, бавижа аҳли дастору ришу фаш хушбин нест. Ришмонӣ яке аз суннатҳои аҳли зоҳир аст, аммо дар гузаштазамон, ки асбоби ришгирӣ маҳдуд буд, ин амал хусусияти оммавӣ дошт, намояндагони расмии дин мондани ришро сахт риоя мекарданд ва ришу фашу саллаву дастор як имтиёзи иҷтимоӣ маҳсуб мешуд. Аз ин рӯ, аҳли илму адаб дар осорашон аҳли ришу саллаву дасторро интиқод мекарданд ва ба боди истеҳзо мегирифтанд. Мавлоно низ борҳо аз ин гурӯҳ интиқод менамояд ва тарки риш карданро, ки сабаби ташвиш аст, тавсия медиҳад:

 

Риш шона карда, ки ман собиқам,

Собиқӣ, лекин ба сӯи маргу ғам.

Ҳин, равиш бигзину тарки риш кун,

Тарки ин мову ману ташвиш кун.

                              

      Тавре ки гуфтем, Мавлоно дар як давраи пурошӯб, давраи истилои муғул, ба сар мебарад ва шоҳиди ҷангҳои хунину вайронгар аст. Аммо ӯ ҳамчун шоире сулҳхоҳ, мадороҷӯ, тарафдори оромию сулҳу салоҳ ба саҳна мебарояд ва дар осораш сулҳхоҳонро ҳимоят менамояд, меситояд, аммо ҷангҷӯёнро маҳкум мекунад. Мавлоно онҳоеро, ки фитнакорӣ мекунанд, байни одамон ҷангу ҷидол меандозанд ва худ аз дур тамошо менамоянд, бо як тарзу зарофати хос ифшо менамояд:

 

Мекунӣ моро ҳасуди якдигар,

Ҷанги моро хуш тамошо мекунӣ.

 

        Хулоса, дар осори Мавлоно, нисбат ба дигар адибони пешин, андешаҳои миллӣ, инсонӣ, озодандешӣ,  худшиносӣ, зидди таассубу хурофот, ҷаҳлу нодонӣ бехабарӣ, ғафлат, зулму золимӣ ба чашм мерасанд, ки мо ин гуна афкори ифшокунандаро ҳатто дар осори адибони муосир наметавонем пайдо намоем. Аз ин лиҳоз, Мавлоно як чеҳраи мубориз, адолатҷӯ, истисноӣ, нодир, қаҳрамон ва дорои неруи бузурги инсонӣ аст. Ӯ ягона роҳи наҷоти башарро дар талқини ишқу муҳаббати бепоёни одамон мебинад. Ба қавли ӯ:

 

Аз муҳаббат талхҳо ширин шавад,

Аз муҳаббат мисҳо заррин шавад.

 

       Ҳамин гуна ишқу муҳаббати Мавлоно ба инсонҳо буд, ки ҳангоми марги Мавлоно, дар баробари мусулмонон, яҳудиҳову насоро низ дар ҷанозаи ӯ иштирок карда, дар сӯги ӯ ашк аз дидаҳо мерехтанд ва аз марги чунин шахсияти инсонпарвар, сулҳдӯст ва некхоҳ дареғу афсӯс мехӯранд, ҳамдардии худро баён мекарданд ва нолаву фиғон аз дил сар медоданд. Ин манзараро писари ӯ Султон Валад дар «Валаднома» чунин тасвир кардааст:

 

Мардуми шаҳр аз сағиру кабир,

Ҳама андар фиғону оҳу нафир.

Деҳиён ҳам зи румию атрок.

Карда аз дарди ӯ гиребон чок.

Ба ҷаноза-ш шуда ҳама ҳозир,

Аз сари меҳру ишқ, н-аз паи бир.

Аҳли ҳар мазҳабе бар ӯ содиқ,

Қавми ҳар миллате бар ӯ ошиқ.

Карда ӯро масеҳиён маъбуд,

Дида ӯро ҷуҳуд хуб чу Ҳуд.

Исавӣ гуфта, ӯст Исии мо,

Мусийӣ гуфта, ӯст Мусии мо.

Муъминаш хонда сирру нури расул,

Гуфта ӯ ҳаст азим баҳри нуғул].

 

Аз "Андешаҳои дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс".-Душанбе, 2023.

Ҳаст кешу роҳи миллат бешумор,

То ту бишморӣ, наёбӣ рӯзгор.

Ҳар замон хӯи дигар натвон гирифт,

Бар ҳама кас теғ бар натвон гирифт.

 

          Ҳаёту фаъолияти Фаридуддини Аттори Нишопурӣ ба нимаи дувуми асри XII ва аввали асри XIII рост меояд.

        Абуҳомид ибни Абубакри Иброҳим Фаридуддини Аттори Нишопурӣ аз шоирон ва мутафаккирони бузурги адабиёти тоҷикии форсӣ маҳсуб мешавад.

      Номи шоир Муҳаммад буда, Фарид тахаллуси адабии ӯ мебошад. Ӯ дар яке аз қарияҳои бузурги Кадкани Хуросон, ки ба шаҳри Нишопур наздик будааст, таваллуд ёфтааст. Пасонтар аҳли оилаи онҳо ба Нишопури нав кӯчида, дар он ҷо зиндагии доимиро ихтиёр мекунанд. Нишопур дар он давра яке аз марказҳои бузурги тиҷоратии Осиёи Миёна ва Эрон ба шумор мерафт.

       Падари шоир Абубакр ибни Иброҳим бо касби атторӣ рӯзгори хонаводаашро таъмин менамуд. Муҳаммади хурдсол аз кӯдакӣ касби падарро меомӯзад ва пас аз вафоти падараш касби атториро ба мерос мегирад. Ӯ дар баробари Фарид тахаллуси Атторро ҳам гирифта, онро бештар дар ғазалиёт ва достонҳои худ ба кор бурдааст.

          Аттор аз синни хурдӣ бо сарпарастии падару модараш таълим гирифта, улуми замони худ, аз қабили илми адаб, ҳикмату калом, нуҷуму тиб ва ғайраро дар назди устодони барҷаста аз бар намудааст.

   Ҳамзамон бо ин, Аттори ҷавон дар баробари тадрис ба атториву табибӣ ва дорусозӣ барои таъмини нафақаи рӯзгораш машғул буд.

        Назар ба маълумоти тазкираҳо Фаридуддини Аттор соли 1221 вафот мекунад ва марқадаш дар зодгоҳаш то кунун пойбарҷост. Давлатшоҳи Самарқандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» навиштааст, ки Алишери Навоӣ, яке аз мухлисони эҷодиёти Аттор, соли 1485 дар оромгоҳи шоир мақбара месозад.

         Аттор бо мероси ғании худ дар таърихи афкори халқи тоҷик ҷойи намоёнеро ишғол мекунад. Миқдори осори шоирро Давлатшоҳи Самарқандӣ 40, Ризоқулихони Ҳидоят 190 ва Қозӣ Нуруллоҳи Шустарӣ 114 адад гуфтаанд. Дар бораи таълифоти Аттор назарҳои гуногун мавҷуд аст ва як қисм осори суханварони дигарро, ки Аттор тахаллус кардаанд, ба ӯ нисбат медиҳанд. Аммо асарҳои «Мантиқ-ут-тайр», «Илоҳинома», «Мусибатнома», «Асрорнома», «Хусравнома», «Мухторнома» ба қалами ӯ мансубанд. Давлатшоҳи Самарқандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» осори ӯро бештар аз сад ҳазор байт муайян кардааст.

        Аттор, ки яке аз шахсиятҳои бонуфузи замони худ маҳсуб мешуд, дар осори безаволи худ ба муқобили низоъҳои диниву мазҳабӣ баромада, оини диниву диндории мардумони гуногунро вобаста ба ақлу идроки онҳо медонад. Ҳар як дин расму оини хоси худро дошта, пайравони он ба тариқи дарку фаҳмишии худ худоҷӯӣ мекунанд ва Худои худро парастиш мекунанд. Ин аст, ки тарзу равишу оини диндории онҳо аз ҳамдигар фарқи калоне дорад. Дар бисёр мавридҳо ҳисси душманиву адоват дар байни онҳо зиёд шуда, бо гузашти ҳар рӯз авҷ мегирад. Аттор инсонҳоеро, ки дар худ ҳисси нафрату адоватро нисбат ба пайравони динҳои дигар мепарваранд, мавриди накуҳишу мазаммат қарор додааст. Ӯ мегӯяд, ки ҳар як халқият ба худ дини алоҳидаро интихоб мекунад ва дар дунё дину оинҳои хеле зиёде мавҷуд аст, ки умри одамӣ барои баҳсу мунозира кардан ба онҳо кифоят намекунад:

 

 

Ҳаст кешу роҳи миллат бешумор,

То ту бишморӣ, наёбӣ рӯзгор.

Ҳар замон хӯи дигар натвон гирифт,

Бар ҳама кас теғ бар натвон гирифт.

 

         Новобаста ба гузашти асрҳо ва тағйир ёфтани кишварҳову пешравии илму техника дар ҷомеаи имрӯза чунин тарзи тафаккур ва суитафоҳум атрофи дину мазҳаби мардуми сайёра афзоиш ёфта, боиси бадбахтӣ ва ҳалокати миллионҳо нафар гашта истодааст. Диндорони ҷоҳилу мутаассиб бо ҳар роҳу усул мекӯшанд, ки ақидаи мардумро тағйир дода, ҳадафҳои худро дар кадом кишваре набошад, пиёда созанд. Ҷанги шаҳрвандии кишвар дар натиҷаи чунин дасиса ва истифодаҷӯӣ аз номи дин ба вуқуъ омад, ки боиси бадбахтии миллати мо гардида буд.

      Аттор дар осораш беадолатии шоҳони замон ва намояндагони дину шариатро, ки ба ҳар восита мардумро ғорат намуда, боигарии худро аз ҳамин ҳисоб зиёд мекарданд, мавриди танқид қарор додааст. Намояндагони шариати исломӣ фатвоҳои бардурӯғ содир намуда, ҳама вақт мардуми мазлумро дар зери шиканҷаву таъқиб қарор медоданд. Аттор дар «Мусибатнома» ҳикояеро овардааст, ки муҳтасиб шахси мастеро дастгир карда, ӯро барои вайрон кардани шариати исломӣ гунаҳкор ҳукм мекунад. Шахси маст мегӯяд, ки агарчи ман мастам ва ҳамаи мардум медонанд, аммо ту масттариву ҳеҷ кас инро намефаҳмад:

 

 

Муҳтасиб он мардро мезад ба зӯр,

Маст гуфт, ай муҳтасиб, кам кун ту шӯр.

З-он ки аз нони ҳаром он ҷойгоҳ,

Масти ӯ гардиву афкандӣ ба роҳ.

Будаӣ ту масттар аз ман басе,

Лек он мастӣ намебинад касе.

Дар ҷафои ман марав з-ин пеш ту,

Дод бистон андаке аз хеш ту.

 

        Аттор риёкориву мунофиқӣ ва дурӯягии қозиву муфтиву муаззинонро, ки корҳои нопоку сиёҳи худро дар ниқоби дин пинҳон намуда, ба чашми мардум хок пошида, худро хидматгорони роҳи Худо муаррифӣ мекарданд, ифшо месозад. Онҳо ба баҳонаи иҷрои расму оинҳои динӣ молу амволи худро афзун месохтанд. Аттор дар ҳикояе навиштааст, ки Саноии шоир аз роҳе мегузашт, дар як тарафи роҳ фаррош хасу хокрӯбаро пок дорад ва дар паҳлуи дигари роҳ муаззин ба тиловат машғул аст. Саноӣ мегӯяд, ки ман фарқиятро намебинам. Дар ҳар ду тарафи роҳ мардум барои таъмини маишати рӯзгорашон кор мекунанд. Аммо яке бо меҳнати ҳалол нони худро меҷӯяд ва дувумӣ ба мунофиқиву дурӯягӣ машғул аст. Дар ин ҷо шоири донишманд кори фаррошро болотар аз ибодати муаззин медонад:

 

Гуфт нест ин кор холӣ аз халал,

Ҳар дуро мебинам андар як амал.

Балки ин каннос дар кор аст рост

В-ин муаззин ғурраи рӯю риёст.

Пас дар ин маънӣ билошак, ай азиз,

Аз муаззин беҳ бувад каннос низ.

 

        Аттор муқобили хидматгорони шариати исломӣ, ки ба манфиати аҷнабиёни истилогар подшоҳро сояи Худо дар замин фатво дода, сиёсати забткоронаи онҳоро ҳимоя мекарданд, баромад намуда, риёкориву дурӯягии муфтиёну зоҳидонро фош месозад. Аттор дар шахсияти онҳо чеҳраи воқеии қозиву уламои мутаассибро, ки бо дарбори шоҳони аҷнабӣ алоқаи зич доштанд, нишон додааст. Бо фатвоҳои разилонаи худ амалҳои шоҳону амиронро пинҳон намуда, мардумро фирефтаву гумроҳ месохтанд. Аъмоли разилонаи онҳоро Аттор чунин тасвир кардааст:

 

Муфтиеро дид он парҳезгор,

Бар дари султон нишаста рӯз бор.

Фатвие пурсид аз ӯ марди ҳалим,

Гуфт: ин чӣ ҷойи фатвист, ай салим.

Мард гуфташ бар дари шоҳу амир,

Ҳам чӣ ҷойи муфтиён-ст, хурдагир.

 

         Назарияи қобили таваҷҷуҳи Аттор дар он аст, ки ӯ зиндагии моддиро дар ҷойи аввал мегузорад. Ӯ тасдиқ мекунад, ки диндорӣ ва мурооти маросимҳои динии ҳар як шахс ба сатҳи таъминоти моддии вай вобаста аст. Агар халқ гурусна бошад, дар гӯшаи хаёли вай ба ҷуз нон чизи дигаре намегузарад. Аттор қаҳтии Нишопурро тасвир карда, навиштааст, ки чил шабу чил рӯз гурусна дар Нишопур гаштам, ягон маротиб овози азон нашунидам ва дари масҷидеро низ боз надидам. Маълум гашт, ки нон аз ҳама болотар буда, бунёди дин низ ба нон вобаста аст:

 

Соиле пурсид аз он шӯридаҳол,

Гуфт: агар номи меҳини[ зулҷалол

Мешиносӣ, боз гӯй, ай марди нек,

Гуфт: Нон аст, ин бинатвон гуфт лек.

Мард гуфташ аҳмақиву беқарор,

Кай бувад номи меҳин нон, шарм дор.

Гуфт: Дар қаҳтӣ Нишобур, ай аҷаб,

Мегузаштам гурсина чил рӯзу шаб.

 

На шунидам ҳеҷ ҷо бонги намоз,

На даре бар ҳеҷ масҷид буд боз.

Ман бидонистам, ки нон номи меҳин-ст,

Нуктаи ҷамъияту бунёди дин-ст.

 

       Аз нигоҳи шоир агар инсон заррае нишонаи инсоф дар вуҷудаш дошта бошад, беҳтар аз он аст, ки як умр дар рукую суҷуд бошад:

 

Аз ту гар инсоф ояд дар вуҷуд,

Беҳ ки умре дар рукую дар суҷуд.

Худ футувват нест дар ҳар ду ҷаҳон,

Бартар аз инсоф додан дар ҷаҳон.

 

        Аттор ҳадафи асосии зиндагӣ ва лаззат бурдан аз онро, махсусан дар фасли баҳор бештар мавриди тавсиф қарор дода, мегӯяд, ки ин умри азизро бояд ҳамеша хуш нигаҳ дошт ва аз ин зебоиҳои табиат бояд лаззат бурд. Зеро рӯзе мерасад, ки мо ба хокистар табдил мешавем. Мантиқи гуфтори Аттор он аст, ки умри инсон гузарон аст ва аз он инсон бояд бархурдор бошад:

 

Май хӯр, ки фалак баҳри  ҳалоки ману ту,

Қасде дорад ба ҷони поки ману ту.

Бар сабза нишин даме, ки бисёр намонд,

То сабза бурун дамад зи хоки ману ту.

 

       Аттори Нишопурӣ гоҳо ба муқобили ҳама гуна таълимоти динӣ баромада, эътирозомез худро бутпарасту зуннорбанд муаррифӣ кардааст:

 

 

Манам он габри дерина, ки бутхона бино кардам,

Шудам бар боми бутхона дар ин олам нидо кардам.

Салои куфр дардодам, шуморо, ай мусулмонон,

Ки ман он куҳнабутҳоро дигарбора ҷило кардам.

 

 

Ба бикрӣ зодам аз модар, аз он Иси-м мехонанд,

Ки ман ин шири модарро дигарбора ғизо кардам.

Агар Аттори мискинро дар ин габрӣ бисӯзонанд,

Гуво бошед, ай мардон, ки ман худро фано кардам.

 

        Аттор аз озодии баёну андеша ҳимоят карда, бо вуҷуди муҳити тангу тор ва фишори мутаассибони замон ҳаргиз аз гуфтани фикри худ наҳаросид, розу ниёзи худро ошкоро баён кард. Андешаҳое, ки Аттор баён карда, ҳатто аз назари мутаассибони имрӯза як навъ куфру бединӣ шумурда мешавад. Бо ин ҳол, ҷасорати шоир, ки дар фазои танги асримиёнагӣ мезист, нисбат ба равшанфикрони муосири мо бештар аст:

 

Ба саҳро гар яке девона будӣ,

Ки чун девонагиш андар рабудӣ.

Ба сӯйи осмон кардӣ нигоҳе,

Чунин гуфтӣ ба дарди дил к-илоҳӣ!

Туро гар дӯстдорӣ нест пеша,

Вале ман дӯстат дорам ҳамеша.

Маро ар ту намедорӣ басе дӯст,

Вале ман ҳамчунон дорам туро дӯст.

Чӣ гуна гӯямат, эй оламафрӯз,

Ки як дам дӯстӣ аз ман биёмӯз!

 

        Доираи маҳдуди шариат барои баёни андешаҳои баланди донишмандони асил тангӣ мекард. Аз ин рӯ, онҳо ба мактаби хосе рӯ оварданд, то аз ин тариқ андешаҳои озоду умумибашарии хешро ба гӯши пайравони худ бирасонанд. Чунончи, Аттор дар ғазали дигар мефармояд:

 

Соқиё, тавба шикастам, ҷуръаи май деҳ ба дастам,

Ман зи май нанге надорам, майпарастам, майпарастам.

Сӯхтам аз хӯйи хомон, баршудам з-ин нотамомон,

Нангам аст аз нанги имон, тавба пеши бут шикастам.

Ман на марди нангу номам, фориғ аз инкори омам,

Майфурӯшонро ғуломам, чун кунам чун майпарастам.

Дину дил барбод додам, рахти ҷон бар дар ниҳодам,

Аз ҷаҳон берун фитодам, аз худии худ бирастам...

Соқиё, бода фузун кун, то манат гӯям, ки чун кун,

Хезам аз масҷид бурун кун, к-аз майи дӯшина мастам.

Гар чу Атторам, ки обам мебарад аз дида хобам,

Баски аз бода харобам, нестам воқиф, ки ҳастам.

 

        Хулоса, ҷаҳонбинии фалсафии Аттор бар асоси андеша ва хиради тоҷикӣ поягузорӣ шудаву шакл гирифтааст. Ин мантиқ аз осори ӯ бармало мешавад. Аттор дар маснавии «Мантиқ-ут-тайр» фалсафаи худшиносиро ба авҷи аъло мерасонад. Қиссаи сӣ мурғе, ки дар орзуи мулоқоти Симурғ дар кӯҳи Қоф буданд, ҳамин нуктаро ба равшанӣ баён мекунад. Вақте сӣ мурғ бо азобу машаққати фаровон роҳи дуру дарозеро тай намуда, ба мулоқоти Симурғ ба кӯҳи Қоф мераванд, дар он ҷо хештанро мебинанд ва дарк мекунанд, ки Симурғ иборат аз ваҳдати сӣ мурғ будааст. Аттор ба инсонҳо гӯшзад мекунад, ки онҳо низ аз як гавҳар офарида шудаанд ва агар ба ваҳдату ҳамдилӣ бирасанд, ба як неруи азими фавқулодаву шикастнопазир табдил хоҳанд шуд.

 

Аз “Андешаҳои  дунявӣ дар адабиёти тоҷику форс”.-Душанбе, 2023.