МАРКАЗИ МЕРОСИ ХАТТИИ НАЗДИ РАЁСАТИ АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ ИЛМҲОИ ТОҶИКИСТОН

E-Mail:merosikhatti@inbox.ru

 

(Андешаҳо оид ба Суханронии  Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон )

     

        Рӯзи 9-уми марти соли 2024, дар Кохи Ваҳдат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон  муҳтарам  Эмомалӣ Раҳмон бо намояндагони аҳли зиё ва ходимони дин мулоқот намуданд.

       Сарвари давлат аз ҷумла дар бораи масъулияти  падару модар дар тарбияи фарзанд, шомил, нашудани ҷавонони ноогоҳ ба гурӯҳҳои экстеремист, террористу  ифротӣ, инчунин риоя намудуни қонуни танзим, яъне  сарфакорӣ ва зиёдаравӣ суханронӣ намудунд.

        Президенти муҳтарам аз ҷумла қайд карданд, ки -падару модарони муҳтарам, шумо бояд  дар донишандӯзии фарзандон садди роҳи онҳо нашавед, онҳо бояд илми замони муосирро биомӯзанд,  то ки дар оянда фарзандони  солими худро ба воя расонанд ва ба халқи азизи Тоҷикистон хизмат кунанд. Шумо бояд махсусан фарзандоне,  ки берун аз Тоҷикистон истода обрӯи  миллат ва Ватани худро дар пеши дигарон паст мезананд, эътибори  ҷиддӣ диҳед. Онҳо бояд ба доми фиребу найранги  зархаридони  хориҷӣ  наафтанд ва  бо пули ифлоси онҳо  Тоҷикистони  азизро доғдор насозанд.

        Ифротгароӣ яке аз амалҳои зишти замон  мебошад, ки ба пешравӣ ва рушди ҷомеа таъсири манфии худро мерасонад.  Агар шумо ифротӣ бошед,  дар пешравии ҷомеаи солим ба ягон муваффақият  ноил намегардед. Яъне кирдорҳои манфии ҷомеа ба амал мепайванданд. Барои ҳамин ҳам,  мо зиёиён ва аҳли ҷомеи тоҷик, бояд  ба ин кирдорҳои номатлуби замон муборизаи беҳамто  бибарем.

        Инчунин, баъзе духтарону занони тоҷики мо либосҳои бегонаи арабию эрониро ба бар мекунанд. Бибиҳою модарони мову Шумо  либосҳои сиёҳро  намепӯшиданд  ку! Чаро бегонапарастӣ мекунед?  Падару модари Шумоён тоҷик аст ку! Миллати Шумо тоҷик аст ку! Шумо дар Тоҷикистон зиндагӣ мекунед ку! Мо бояд ба ин рафторҳое, ки ба тоҷикон хос нест,  мубориза барем.

         Президенти муҳтарам  Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамаи суханрониҳои худашон таъкид мекунанд, ки ҷавонон ояндаи миллат ва ҷомеа ҳастанд, онҳо бояд  забондон бошанд, на кам аз ду забонро, забони русӣ ва забони ангилисиро хуб аз худ намоянд, озодона ба ин забонҳо суҳбат кунанд, то ки пешбарандаи ҷомеаи имрӯзу ояндаи Тоҷикистон бошанд.        

                                         

       Мо бояд чунин  фарзандони солимро тарбия ва ба воя расонем, ки ватану миллат бо  онҳо бовар кунаду  фахр намояд  ва ба халқу ватани азизи Тоҷикистон содиқ бошанд.  Онҳо бояд мутахассисони беҳтарин дар ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқи мамлакат бошанд.  Онҳо бояд  забондон бошанд, на  кам аз ду забонро донанд, яъне забонҳои русию  англисиро ҳатман аз худ намоянд  ва дар ҷомеа мавқеи худро соҳиб  шаванд.   

       Дар Тоҷикистон Қонун дар бораи “Танзим ва анъанаю ҷашну маросимҳо” соли 2007 қабул  шуда  бошад  ҳам, вале на ҳамаи сокинони мамлакат ин қонунро риоя мекунанд .  Баъзе шахсоне  дар ҷомеа ҳастанд, ки онҳо дар тӯю маракаҳои хешро ғайриқонунӣ мегузаронанд, яъне ба  зиёдаравӣ роҳ медиҳанд, маракаҳои пурдабдаба, сарфакории зиёд  ва  худнамоӣ мекунанд, гӯё онҳо аз дигарон бо ин корашон фарқ мекунанд.    Дар ҷомеа шахсоне пайдо мешавнд, ки ин қонунро риоя намекунанд, қонуншиканӣ мекунанд, ин гуна шахсон бояд  дар назди қонун ҷавобгӯ бошад, қонун барои ҳама як аст.

        Дар кишвари мо шахсоне ҳастанд, ки ба кумак ниёз доранд. Агар шумо маблағи зиёдатӣ дошта бошед, ин маблағро ба  “Хонаи бачаҳои ятим”,                                  “Хонаи пиронсолон” ва  ”Маъюбон” харҷ мекардед  хеле хуб мешуд, агар ин кори хайрро ба анҷом мерасондед, ман   боварӣ дорам, ки онҳо  аз шумо   як умр миннатпазир мегардиданд.    

     Ҳар сол аз номи Президенти мамлакат муҳтарам  Эмомалӣ Раҳмон ба ашхоси ниёзмандони ин қишри ҷомаа, доимо   дар рӯзҳои ҷашну маросимҳо  кумакҳо расонида  мешаванд.            

       Сарвари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид менамоянд, ки  соҳибкорон  ва шахсони саховатпеша  кӯшиш кунед, ки шахсони ниёзмандро доимо дастгирӣ намоед, ба ин гурӯҳ  ашхос бояд кумак намуд.

        Президенти муҳтарам  Эмомалӣ Раҳмон инчунин қайд намуданд, ки  дар арафаи идҳои “Рамазон” ва “Қурбон” бисёре аз сокинони кишвар ба исрофкорӣ ва зиёдарвӣ роҳ медиҳанд. Сарфакории зиёд, пухтупази зиёд, зиёдаравӣ чӣ лозим аст. Агар падару модарони муҳтарам шумо ин маблағро барои беҳтар намудани дониши фарзандон, ки онҳо дарсҳои иловагӣ аз омӯзишӣ забонҳи русию  англисӣ  ва ба омӯзиши дарсҳои иловагии фанҳои дақиқ (риёзӣ, кимиё ва физика)  сарф мекардед, хеле хуб мешуд. Ин дар ояндаи наздик  фарзандони шумо мутахассиси хуб мешаванд ва дар зиндагонӣ мавқеи худро  хоҳанд ёфт. Онҳо метавонанд  дар худи кишвар ва берун аз он кору фаъолият хоҳанд кард.    

       Хушбахтона, дар Ҷумҳурии  Тоҷикисони мо мутахассисони забондон -   омӯзгорони фанҳои забонҳои русӣ, англисӣ, олмонӣ ва фаронсавӣ,   инчунин омӯзгорони фанҳои дақиқ (риёзӣ, кимиё ва физика) ба пурагӣ мерасанд .     Ин  марказҳои “ Забономӯзӣ” дар шаҳрҳои  Душанбе, Бохтар, Кӯлоб, Ҳисор, Турсунзода, Хуҷанд, Конибодом , Исфара ва Хоруғ   амал мекунанд .          

       Хоҳишмандон метавонанд  ба ин марказҳо омада, савияи дониши худро такмил дода, ба мактабҳои олии кишвар бе ягон мушкилот дохил шаванд.       

      Падару модароне, ки фарзандонашон дар ин марказҳо  таҳсил карданд ва ҳоло таҳсил карда истодаанд, аз  омӯзгорони пуртаҷрибаи ин марказҳо сабақ гирифта,  хеле сипосгузоранд.  Онҳо бе ягон мушкилот ба донишгоҳҳои ватанию  хориҷӣ дохил шудаанд.

       Дар шаҳри Душанбе Гимназияи Президентӣ амал мекунад,  дар ин боргоҳи илм омӯзгорони дараҷаи олӣ кору фаъолият мекунанд ва шогирдони хубу доноро тайёр менамоянд.   

       Инчунин, дар шаҳри Душанбе чандин гимназияҳою  литсейҳо дар назди донишгоҳҳо ва  донишкадаҳо  амал  мекунанд  ва шогирдони хеле хубро  тарбия мекунанд, инчунин дар дигар вилоятҳо ва ноҳияҳои мамлакат чунин гимназияҳо ва литсейҳо  амал мекунанд.

       Мо падару модарон, омӯзгорон ва аҳли ҷомеа масъул ҳастем, ки бояд фарзандони худро дар руҳияи ватандӯстӣ, хештаншиносӣ, худогоҳӣ ва донишандӯзӣ  тарбия намоем, то ки онҳо доною зирак бошанд ва дар зиндагии ҳаррӯзаи худ,  ҳар як мушкилотро осон паси сар  намоянд.  

 

Толибзиё Сафдаршоев,

ходими илмии шуъбаи

матншиносӣ таҳқиқ ва

нашри мероси хаттии

Маркази мероси хаттии

назди Раёсати АМИТ

 

 

 

 

 

 

(Дар ҳошияи китоби  “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ”. муаллиф Олимҷон Хоҷамуродов. Душанбе – 2003. 233саҳ.)

            Тадқиқи насри бадеӣ фарогири масъалаҳои мубрамест, ки дидгоҳи вижа, афкори саҳеҳу сареҳ, дониши қавӣ, таҳлили амиқу доманадорро бар мабнои бурҳони қотеъ тақозо менамояд ва хулосаю натиҷагириҳо дархури суханҳои сарбастаи илми адабиётшиносӣ мегарданд. Гузашта аз ин афкори рангине, ки дар раванди таҳқиқ дастрас мегардад, солиёни зиёд ва ҳатто қарнҳо дар хидмати пажӯҳишгарони соҳа қарор мегиранд, ҳамчун сарчашмаи муҳимми илмӣ ҷиҳати баҳрабардорӣ аз таҳқиқоти мамлу аз гавҳари маонӣ.

            Дар ростои арзи матлаби фавқ, ба гунаи намуна метавон тадқиқоти гаронарзиши доктори илмҳои филологӣ, профессор Олимҷон Хоҷамуродов бо унвони “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” – ро мавриди таваҷҷуҳ қарор дод.

            Дастгоҳи маърифати донишманди мутҳарам мазмунеро перомуни масоили насри зеҳнгароии форсӣ дар ихтиёри аҳли завқ вомегузорад, ки саршор аз ақоиди нобу фикри тару тозаанд.

            Воқеан, бояд тазаккур дод, ки китоби мавриди назар ҳанӯз соли 2003  интишор шудааст ва то имрӯз наздик ба муҳтавои арзишманди он маводи дигаре рӯйи чоп наомадааст. Бо дарназардошти сарчашмаи муҳим будани тадқиқоти мазкур оид ба насри зеҳнгарои форсии Эрон ва дар мабнои ҳикмати бузургони санъати сухангустарӣ, ки таъбир кардаанд: нола зи дил, доғ аз сина бархеставу сиришт аз дида мечакад, яъне дар таҳқиқ низ шарти меҳварӣ дидгоҳи тоза ва дақиқ бояд аз афкор бархезад, то ки хонанда ба истиқлоли андешаи муҳаққиқ эътимод пайдо кунад. Ба истилоҳ тадқиқот бояд паём дошта бошад, мисли дигар осори баргузида. Ва тадқиқоти устоди арҷманд Олимҷон Хоҷамуродов “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ”, ки аз қаламашон ранги маонӣ мечакад аз шумори ҳамин гуна пажӯҳишҳои гаронмояанд.

            Дар муқаддимаи рисола муаллиф зарурат ва мубрам будани тадқиқотро возеҳу равшан баён менамояд. Пайдоиш ва интишори новеллаҳои равонӣ – зеҳнгарои форсӣ, новеллаҳои равонии Содиқи Ҳидоят – нахустин падидаҳои насри зеҳнгаро дар адабиёти муосири Эрон, новеллаҳои Бузурги  Алавӣ – марҳилаи такомули насри равонии форсӣ, “Буфи кӯр” – и  Содиқ Ҳидоят ва масъалаҳои рушди насри зеҳгарои форсӣ, “Буфи кӯр” – нахустин қиссаи зеҳнгарои форсӣ, гурез аз воқеият  дар насри зеҳнгаро, устурапардозӣ – як шакли гурез аз воқеият, Тақии Мударрисӣ ва қиссааш “Якулиё ва танҳоии ӯ”, Баҳром Содиқӣ ва қиссаи  “Малакут” – аш, “Ҷараёни Сайёли зеҳн”-  шакли такомули насри зеҳгаро, Ҳушанги Гулшерӣ  ва “Шоздаи Эҳтиҷоб” – и у (Шозда – мухаффафи шоҳзода) фарогири қисми 1 – боби аввал, боби дувум; қисми 2 – боби сеюм, боби чорум буда, хулоса, шарҳи истилоҳоту вожаҳо ва китобнома рисоларо ҳусни ифодату маънӣ бахшидаанд.

            Муқаддимаи рисола ба раванди омӯзиш ва таҳқиқи гароиши ҷомеаи Эронӣ, ба вижа ҷавонон ба насри бадеӣ, ниёз ба асари нақдӣ, ки шарҳи жанрҳои адабии типи аврупоиро дар миён гузорад, нахустин тадқиқоти монографӣ роҷеъ ба насри муосири форсӣ дар Эрон ва дар маҷмуъ таномули насри зеҳнгарои форсӣ дар зарфи чиҳил сол (аз солҳои сиюм то аввали солҳои ҳафтодуми қарни ХХ) ва хусусиятҳои умдаи он бахшида шуда, дидгоҳи ҷадиду илмии муаллиф перомуни масоили фавқ арзёбӣ мешавад.

            Суоли матраҳ ин аст, ки чаро мо акнун баъд бисту се соли интишори рисолаи мавриди назар, бо вуҷуди он ки дар бораи он донишмандони муҳтарами кишвар  назари мусбати худро ироа кардаанд, даст задем.

            Баррасӣ ва ё омӯзиши новеллаҳо дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии кишварҳои олам, хосса Федератсияи Россия, ки тайи солҳои охир дар технологияи таълиму тарбия, ба истилоҳ технологияи педагогӣ муваффақиятҳои назаррасро ноил шудаанд, ба ҳукми қатъӣ даромада, дар асоси далелҳои шоеи илмӣ муҳққиқин ба натиҷа расидаанд, ки новелла ҳамчун жанри хурди адабӣ, дар мусовӣ ба аҳамияти муҳим  доштанаш дар адабиёт, дуруст таълим додани он дар муассисаи таълимии миёна аз нуктаи назари таҳсилот рушди тафаккури интиқодӣ низ хело муфид буда, ҳамчун як унсури дарки асосҳои тарбияву таълими комил маҳсуб мешавад. Ба таъбири дигар кутоҳии сужаи новелла, ки аз дидгоҳи мазмун олист (панду андарз) дар симо ва шахсияти нависанда таҷаллӣ мегардад. Тибқи тақозои замони муосир (ҳар давру замон бо дарназардошти зуҳури ҳавосид  - воқеаву таҳавуллот дар ҷомеа наслеро бо дигоҳи вижа тавлид мекунад) тавсия додаанд, ки таълими новеллаҳо дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ дар зинаҳои гуногун васеъ ба роҳ монда шавад. Шарҳи бештари матлаб аз доираи баҳси инҷониб хориҷ аст.

            Аз ин лиҳоз, таҳлили дигарбораи рисолаи “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” ба суоли дар миёнгузошта посухи аниқ дода метавонад, зеро ҷанбаҳои муҳими насри зеҳнгаро дар он аз ҷониби муаллиф бо хулосаҳои саҳеҳу қобили дарк таҳқиқ шудаанд ва ҷойи тардид нест, ки андешаҳои қобили қабули муҳаққиқи дақиқназар паҳлуҳои норавшани масъалаи мазбурро мувофиқи табъи соҳибназарон рушан намуда, мавриди баҳрабардории масъулини соҳаи таҳсилот қарор мегиранд.

            Қисми аввали китоб бо унвони “Пайдоиш ва инкишофи новеллаҳои равонӣ – зеҳнгарои форсӣ” ду боб -  “Новеллаҳои равонии Содиқи Ҳидоят – нахустин падидаҳои насри зеҳнгаро дар адабиёти муосири Эрон” (масъалаҳои жанр ва сохтор) ва  “Новеллаҳои Бузурги Алавӣ – марҳилаи такомули насри равонии форсӣ”  (поэтикаи сохтор) – ро бо таҳлилҳои пурсареҳ фаро мегирад.

            Фалсафаи нигориши муаллиф дар бахши аввали рисола дар баёни матлаби зер нуҳуфтааст, ки фармудаанд.

            “Насли нависандагони солҳои 30-юм, қабл аз ҳама Содиқи Ҳидоят ва пайравони ӯ, бо диди нав ва таҷрибаву иҳотаи кофӣ аз ғановати адабиёти ватанӣ ва ҷаҳонӣ по ба арсаи достонависӣ гузоштаанд.... Дар паҳлӯи насри воқеъгарою танзомез ва интиқодие, ки аз даврони адабиёти равшангароӣ ва машрутахоҳӣ сарчашма гирифта буд, ҳамчунин насри равонию зеҳнии романтикиву ғайривоқеие, ки зодаи гурез аз воқеият ва ковиш дар ҷаҳони ботинии инсон ва хештаншиносист, ба вуҷуд меояд” (саҳ.15-16).

            Муҳаққиқ поёни тадқиқи асрори зуҳури насри равонию зеҳнӣ дар адабиёти Эрони солҳои 30 – 40 – уми асри мозӣ ба тавзеҳи мукаммали матлаби болозикр пардохта, боби аввали қисми якуми рисоларо бо унвони “Новеллаҳои равонии Содиқи Ҳидоят – нахустин  падидаҳои  насри зеҳнгаро  дар адабиёти муосири Эрон (масъалаҳои жанр ва сохтор)” оғоз бахшид, таъйид менамоянд, ки Содиқи Ҳидоят  бо дидгоҳи хосу сабку равиши эҷодии нав дар насри форсии адабиёти муосири Эрон ворид шуда, чунин тозакориҳо ҳам дар шакл ва низ тарҳи мавзуъ падидаи навин дар насри бадеии форсӣ аз шумор меоянд.

            Таҳлили насри зеҳнгароӣ, ки дар адабиёти ҷаҳон падидаи тоза арзёбӣ шудааст, таҳқиқи зеҳнияти қаҳрамони бадеӣ кори заҳматталаб буда, мавриди таъкид  ин нукта ҳам ҳаст, ки насри зеҳнгароӣ як усули дигари баёни воқеии ҳаёти инсонҳост, дар ростои ҳақиқати зиндагӣ. Аз ҳамин нигоҳ, муҳаққиқ фармудаанд. “Дар маркази диди нависанда инсон бо тамоми дардҳову ранҷҳо ва орзуву омолаш қарор мегирад, ки дар тасвири чунин инсон Содиқи Ҳидоят бо дарназардошти муҳити иҷтимоии қаҳрамонон ба бозофаринии ҷаҳони ботину характер мепардозад” (саҳ. 17).

            Муҷиби муваффақ  шудани нависандаро муаллифи рисолаи мавриди  таваҷҷуҳ пеш аз ҳама дар он ба мушоҳида гирифтаанд, ки ӯ дар раванди эҷоди қиссаву новеллаҳои иҷтимоӣ, ҳаҷвӣ, тамсилӣ, лирикӣ ҳамзамон як баст новеллаҳои психологӣ  - “Зинда ба гӯр”,  “Се қатра хун”,  “Арусаки пушти парда” ва амсоли инро интишор намуд ва ин новеллаҳо шакли комили новеллаи равонии форсиро ташкил медоданд. Ва ба ин ақида муътақиданд, новеллаи психологии форсӣ дар солҳои 30 – 40 – уми асри ХХ ташкил ёфтааст. Дар ин замина афкори эроншиноси гурҷӣ хонум  М.Ш. Буржандазеро муаллифи рисола роҷеъ ба ташаккули новеллаи равонии форсӣ дар нимаи дуюми асри ХХ рад карда, инкишофу анҷоми рушди ин навъи жанрро мансуб ба солҳои 30 – 40 – уми қарни ХХ медонанд, бар асоси новеллаҳои Содиқи Ҳидоят ва Бузурги Алавӣ.

            Дар қисми мазбур новеллаҳои равонии Содиқи Ҳидоят аз дидгоҳи сабки нигориш, аз қавли донишманди нуктадон, таҳлил гардида, дар заминаи баррасиҳои пурмуҳтавою шигарфи  “Буфи кӯр”,  “Зинда ба гӯр”,  “Се қатра хун” ва ғайра ба хулосаҳои илмии дақиқу саҳеҳ мерасанд, ки поёнтар танзим хоҳанд шуд.

            Боби дуюми китоби  “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” – “Новеллаҳои Бузурги Алавӣ – марҳилаи такомули насри равонии форсӣ (поэтикаи сохтор)” номгузорӣ шуда, саҳми нависандаи маъруф Бузурги Алавӣ дар рушду такомули достоннависии навини форсӣ мусовӣ бо Содиқи Ҳидоят, хосса дар новеллаҳои равонӣ таъкид гардида, назари иҷмолии эроншиносони ҷаҳонию адабиётшиносони эронӣ – Т. О. Мовсесян, Н. А. Ализода,  Абдулалии Дастғайб, А. А. Шоётов, Д. С. Комиссаров ва  Ҳ. Обидинӣ  оид ба шарҳи ҳолу осори ин нависандаи шаҳир манзур шудааст.

            Ва ниҳоят баъд аз баррасии гуфтаҳои муҳаққиқин муаллифи рисолаи мавриди таваҷҷуҳ, роҷеъ ба арзишҳои адабии новеллаҳои “Чамадон”, “Сарбози сурбӣ”,  “Қурбонӣ”, “Марде, ки полтуи ишқ танаш буд”, “Таърихчаи утоқи ман”,  маҷмуаи  “Номмаҳо” ва “Гиламард”  афкори дақиқназаронаи хешро баъди таҷзия  аз мазмуни ин нигоштаҳо бадар оварда, пешкаши хонанда мегардонад.

            Зикри ин нукта дархури матлаб аст, ки муҳаққиқи тавоно бо баҳрагирӣ аз мафоҳими осори Бузурги Алавӣ хулосаи зайлро пешкаш менамояд.

            “Тавре ки аз ин баррасии мухтасари новеллаҳои Бузурги Алавӣ бармеояд, агар Содиқ Ҳидоят шеваи таҳлили равонӣ ва насри зеҳниро поягузорӣ  намуда таваҷҷуҳашро  дар офариниши достонҳо бо матраҳ сохтани  мавзуъҳои умумибашарӣ, пеш аз ҳама ба ботину авотифи зеҳнии қаҳрамононаш мабзул дошта бошад,  Бузурги Алавӣ  ин шеваи таҳлилу тарсимро  дар эҷоди асарҳои реализми иҷтимоӣ ва баёни мавзуъҳои доғи рӯзи ҷомеаи кишвараш корбаст кардааст. Аз ин ҷост, ки ба нисбати Содиқи Ҳидоят, гуфтан мумкин аст, сад  дар сад зеҳнгаро, ки ҳама чизро аз даричаи зеҳният мебинад, ба иртиботи тарҳи масоили иҷтимоӣ дар сабки  Бузурги Алавӣ падидаҳои айнӣ ё ба истилоҳ бузургароиро  мебинем, ки баъдан ин шеваи баён дар эҷодиёти Ҷалоли Оли Аҳмад ба авҷи камоли хеш расида, сабки эҷодии ӯро ташкил хоҳад дод. Бад-ин малҳуз Бузурги Алавӣ дар паҳлӯи Содиқи Ҳидоят дар ташаккули равнақи насри форсӣ, ба вижа таҳлили равонӣ саҳми арзанда гузоштааст. Барҳақ  “Алавиро пас аз Ҳидоят бояд аз намояндагони забардасти мактаби ҷадид (дар достоннавии Эрон) донист” (саҳ. 49).

            Бо ин ҳама гуфтаҳои  болозикр ҳанӯз ҳам ғаномандии муҳтавои аввалияи рисола ошкор нагардид. Аз ин лиҳоз андешаҳои боқиро андар ташреҳи қисми мазбур ба вақти мувофиқ вомегузорем.

            Чунон ки дар ибтидо ишора кардем, қисми дувуми рисолаи “Насри зеҳнгарои Эрон дар қарни ХХ” масоилеро фаро мегирад, ки ба василаи афкори пурвусъат, муаллиф дар хулоса натиҷаҳои муътамадро баён менамояд. Гузашта аз ин, тафсилоти хурдтарин ҷузъёт  перомуни вижагиҳои насри зеҳнгарои форсии Эрон дар асри ХХ аз назари муҳаққиқ дур намонда, ҷиҳати тадқиқоти минбаъда  роҷеъ ба вазъи насри зеҳнгарои форсии Эрон ва минтақаи форсизабон дар давраҳои баъдӣ заминаи густурдаи илмӣ, бо ин ибтикор гузоштаанд.

            Муаллифи нуктадон повести “Буфи кӯр”-ро яке аз шоҳкориҳои насри бадеии форсии муосир эътироф карда,  таъкиди хеле ҳам ҷолиб кардаанд, ки ин асар маҳсули мутолиоти амиқи Содиқи Ҳидоят аз фарҳангу ҳунари Шарқу Ғарб аст. Ва ҳамзамон ҷиҳати баррасии амиқи афкори хеш муҳаққиқ  таъсирпазирии муаллифи  “Буфи кӯр”-ро файласуфони навгарои аврупоӣ  Франс Кафка  (1883 – 1924), Райнер Мария Рилке (1875 – 1926) бо ифодаҳои пурмуҳтаво арзёбӣ карда, ҷойгоҳи бардошт аз мутафаккири машриқзамин – Умари Хайёмро дар осори Содиқи Ҳидоят махсус таъкид менамояд.

            Дар боби сеюм оид ба жанри  “Буфи кӯр”, композитсияю сужети асар, андешапардозӣ, рамзиёту образҳо, персонажҳои марказии қисса бо тааммуқ ва диди тозаи таҳқиқ афкори навин тарҳрезӣ мешавад, аз ҷумла, дар мавриди тааллуқияти жанри  “Буфи кӯр” ақоиди мухталифи донишмандони эронию шуравии собиқ  Ҷамоли Мирсодиқ, Ризо Бароҳанӣ, Эҳсони Табарӣ, Ҷалоли Оли Аҳмад, Тақии Мударрисӣ, Абдулалӣ Дастғайб, А. З. Розенфельд, Д.С Комиссаров,  Т. Кешелава ва М. Ш. Буржанадзе таҳлил ёфта, хулосаи возеҳу саҳеҳи илмии муаллифи рисолаи  “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” бо дарназардошти фикрҳои муҳаққиқин бо эътинои қавӣ ҷолиби дархури мазҳари ақидаи  ноб аст: “.... ба таври қотеъ ва мушаххас ба жанре мансуб доштани ин шоҳкор (“ Буфи кӯр” дар назар аст – М. Ғ.) аз имкон берун аст, мунтаҳо ба ҳайси асари эпикӣ онро шартан қисса (повест) ё достони   баланд номидан мумкин аст”  (саҳ. 62).

            Асари зеҳнӣ будани  “Буфи кӯр” бо далелҳо исбот шуда, мулоҳизаҳои донишмандон – Озар Нафисӣ, Муҷтабо Минавӣ роҷеъ ба композитсияи асар баррасӣ гардида, комилтарин қисса дар насри форсии муосир эътироф шуданашро муаллифи рисола таъйид мекунад. Ҳамзамон сохтори қиссаи  “Буфи кӯр” – ро муаллиф баъд аз вуруд ба мазмуни меҳварии асар хулоса кардаанд, ки он комилтарин асар дар насри форсии муосир аст, аз қавли воқифи асрори илми О. Хоҷамуродов.

            Пайвандҳои маънавии асарро муҳаққиқ дар риштаи тасаввур барчида, асрори ниҳони мазмунро дар нақду тафсирҳои таваҷҷуҳбаррангез манзур менамояд. Чунин шоҳкориҳо дар шарҳи зермавзуъҳои Андешапардозӣ, Рамзиёт ва образҳо ба чашм мехуранд, ки хонанда ба умқи маҳорату салиқаи ҳунари нависандагии Содиқ Ҳидоят ба василаи нуктаҳои тавзеҳоти муҳаққиқ ворид мешавад.

            Баъд аз ташреҳи муҳаққиқини “Буфи кӯр”- Абдулалӣ Дастғайб, Муҳаммадюсуфи Қутбӣ, Сируси Шамисо, Дорюши Шойгон донишманди комёб – муаллифи  рисолаи “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” ҷойгоҳи “Буфи кӯр” – ро дар насри форсии муосир бори дигар таъкид намуда, ба ақидаи Дорюши Шойгон ҳамдаст мешавад: “...дар “Буфи кӯр” андешаи нестигароии ғарбӣ дар фазои сеҳромези олами мисоли эронӣ мустаҳил мешавад ва як таълифи муҳол сурати мумкин  пайдо мекунад” (саҳ. 90).

            Рамзиёт ва образҳо ҷавҳари мазмуни кулли асарро дар ҳамбастагӣ бо психикаи инсон муҷалло менамоянд. Муҳаққиқ дар пояи тафсилоти донишмандон перомуни рамзҳою образҳо муҳтавои асарро бо баёни авҷи андешаҳои хеш тафсир намуда, муваффақона шахсияти нависандаро бо истеъдоди бузургаш дар назари хонанда бозтоб менамояд ва тафсири сухани ровии достон, хатти сюжети қиссаро барои хонанда ҳамвор мекунад. Ва муҳимтар аз ҳама дидгоҳи психологии нависандаи маъруф Содиқи Ҳидоят бо овардани сухани ӯ, ки  ҳикматест маъруф,  тасреҳи мукаммал аст, дар кушодани мазмуни “Буфи кӯр”:

            “Дар ин асар, шояд кӯрӣ ба маънои тавоноии дар худ нигаристан, тааммуқ ба ҷаҳони ботинии хеш бошад ва лузуме барои шинохти ғайри рӯзона, талаққӣ шавад, зеро дар саросари асар як фикр борҳо такрор мешаванд:

            “Чашмамро, ки мебастам, дунёи ҳақиқии худам ба ман зоҳир мешуд”. (саҳ. 61).

            “Чашмҳоямро бастам ва дунболаи хаёлоти худамро гирифтам” (с. 18),  “пилкҳо чашмам, ки  поин меомад, як дунёи маҳв ҷӯллӯам нақш мебаст, як дунёе, ки ҳамаашро худам эҷод карда будам” (с. 94) (саҳ. 122).

            Муҳаққиқи заҳматписанд дар зермавзӯи “Персонажҳои асосии қисса” персонажҳоро ба ду гурӯҳ тақсим карда, ба чеҳраҳои қолабӣ, занона, “ман” – и ровӣ ва амсоли ин ақоиди бикри хешро дар анҷоми ин бахш бо далели возеҳ ва бурро матраҳ менамоянд, ки як навъ шарҳи психологии рисолаи “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” дар фуроварди  боби сеюм буда, таҷзияи мазмунест, ки дар муқаддимаи пажуҳиши мазбур ишора шудааст (саҳ. 14).

            Муҳтавои фавқ фармудаи донишманди муҳтарам – муаллифи рисола аст, ки ғояи меҳварии асар (“Буфи кӯр”) дар образи ровӣ таҷассум ёфта, қаҳрамони марказӣ образи синтетикист ва хатти сужети қисса ҷиҳати таҳлили равонии як фард  (индивидуум) сурат мегирад (саҳ. 143).

            Боби чаҳоруми тадқиқоти саршор аз андешаҳои ҷадиди муҳаққиқ баррасии илмии гурез аз воқеият дар насри зеҳнгаро бо дарназардошти авзои сиёсии замон, ривоҷгирии асотир ҳини эҷоди асар, устурапардозӣ ҳамчун шакли гурез аз ҳастии воқеиро бо ҷанбаҳои муҳиму мушаххас фаро гирифт, дар мавриди Баҳроми Содиқу қиссаи “Малакут”- и ӯ, Ҳушанги Гулшерӣ ва асари эшон  “Шоздаи Эҳтиҷоб” ахбору иттилои дақиқназаронаро ба риштаи баҳс кашидааст, ки воқеан ҷиҳати ошноии ҳарчи бештару беҳтар ба насри зеҳнгарои форсии тоҷикӣ паёму муждаи муҳим дар илми адабиётшиносии муосир маҳсуб мешаванд...

            Воқеан, рисолаи  “Насри зеҳнгарои форсии Эрон дар қарни ХХ” – и олими маъруф Олимҷон Хоҷамуродов натанҳо мунҳасир аз шумори тадқиқот дар самти мазкур аст, балки дар шароити феъли, ки хонандаи хушзавқи муосир, тибқи тақозои замон ба эҷоди ингуна новеллаҳои пурмаънои зеҳнгаро ниёзманд аст. Аз ин нуктаи назар, бисёр хуб ва қобили қабул аст, ки рисолаи ёдшуда аз ҷониби масъулини соҳаи маориф ва мактабҳои олии ҷумҳури бознашр шавад.

Меҳриддин Ғиёсӣ

адабиётшинос

Мирғиёсиддини Ғиёсӣ, яке аз ситорагони тобнок дар осмони пурситораи назми форсӣ аст, ки фарҳанг ва адабиёти тоҷику форс бо ин фарзанди фарзонааш дар тамоми дунё менозад, лекин бо сабабҳои гуногун симо ва ашъори ин шоири тавонои адаби форсӣ монанди дигар шахсиятҳои илмию фарҳангӣ аз назарҳо дур монда, бештари ашъораш номукаммалу хирра ба чашм мерасад. Хотирнишон намудан ба маврид аст, ки дар бораи ҳаёт ва фаъолияти шоир дар адабиёти илмӣ маълумоти ночиз ва ниҳоят мухтасар мавҷуд буда, барои пурра маълумот додан дар бораи зиндагиномаи шоир имкониятҳои пурра дода наметавонад. Ҳатто дар «Девон»-и шоир ҳам дар борааш чизе гуфта нашудааст.

Мирғиёсиддини Ғиёсӣ фарзанди амир, дар соли 1117 ҳичрӣ дар ҷурми Бадахшони Афғонистон ба дунё омадааст.Ӯ яке аз шоирони бузурги афғонистон буда, аз худ мероси бою гаронбаҳоеро ба баъдинагон ба мерос гузоштааст. Ӯ донишҳои адабӣ ва арабиро дар зодгоҳаш фаро гирифта, сипас барои камол бахшидан ба дониши худ ба кишвари ҳинд сафар кардааст. Дар ягон сарчашма то чанд муддат дар кишвари Ҳинд  иқомат кардани ӯ маълумот дода нашудааст, аммо аз баъзе ғазалҳояш маълум мегардад, ки таҳсилоташро дар ҳамон ҷо ба поён расондааст.

Адабиёти садаи XVIII, бахусус дар нимаи аввали он хуб маълум набошад ҳам, нимаи дуюми он дар давраи ҳокимияти Султоншоҳ, беҳтар шудани вазъи иқтисодию фарҳангӣ ба чашм мерасид. Дар ин давра шоирон Мавлавии Абдулғаффор, Ғиёсуддини Ҷирмӣ аз Ҳинд баргаштанд ва бо Муҳаммадалии Комил, Ошиқ, Ҳашмат ва Муҳташам пайваста фаъолият доштанд. Дар садаи XIX ва ибтидои садаи XX зиёда аз 60 нафар шоир дар Бадахшон зиндагӣ мекард ва фаъолияти адабии пурсамар дошт, ки яке аз онҳо Ғиёсии Бадахшонӣ мебошад.

Маҳорати ҳунарии Ғиёсии Бадахшонӣ дар ҷомаи ирфон барои ба тарзи воқеӣ рӯи дафтар овардани ахлоқи ҳамидаи инсонӣ ба кор рафта, шоир бештар ба садоқати инсони комил ва хушахлоқ дар рӯзгор, алалхусус ба роҳи ишқи ҳақиқӣ таваҷҷуҳ дорад. Вай барои рӯшан намудани симои фардии қаҳрамонҳояш бештар ба ҷаҳони рангорангу пурпечутоби онҳо ҳадафмандона нигоҳ менамояд ва бештар ҳамчун вассофи як инсонӣ воқеӣ ҳунарнамоӣ мекунаду доир ба онҳо назари мусбат дорад, чунки онҳо  аввалан барои фаро гирифтани бисёре аз рукнҳои зарурии расму ойину дину мазҳаби xорӣ ва тарғибу ташвиқи ахлоқи ҳамидаи инсонӣ хизмат кунад, сониян алайҳи ахлоқи разилаи ҷомеаи ҳамаи давру замонҳо судманду монданӣ мебошад.

Ашъори Ғиёсӣ   бо лаҳну забони равону соддаи мардумиву ороиши бадеии аз ҳар ҷиҳат диққатҷалбкунанда эҷод шудааст, ки шаҳодати маҳорати баланди эҷодӣ доштани муаллифи он мебошад ва инчунин  абъоди мухталифе доранд: ирфонӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, ва ошиқона, ки дар онҳо мавзуъҳои гуногун ба чашм мехурад. Шеърҳои иҷтимоии шоир орифонаю ошиқонаанд, ки хонанда дар вақти мутолаа кардани ашъораш бад-онҳо даст ёфта метавонад. Зарур ба таъкиди дигарбора аст, ки хамирмояи ашъори Ғиёсии Бадахшӣ аз муҳтавои ирфон шӯрида шуда, таҳдоби он аз санги тарошидаи тасаввуф поягузорӣ шуда бошад ҳам, дар он ҳикмату андарз ба ҳамнавъон ҷои асосиро ташкил мекунад, лекин асосан ҷанбаи тасаввуфӣ-ирфонӣ зиёдтар ба назар мерасад, чунки, тасаввуф дар тӯли асрҳои тӯлонӣ дар Бадахшон нақши муҳимме пайдо кардааст. Бештарин нуфузро дар Бадахшон тариқати нақшбандия доштааст ва «Насамату-л-қудс» дар шарҳи аҳволи машоихи нақшбандия мебошад. Муаллифи он Муҳаммад Ҳошими Бадахшӣ будааст. Кубравия, бахусус аз замони Мирсаййид Алии Ҳамадонӣ (1384) минтақаи Бадахшонро ба унвони пойгоҳи таблиғоти худ дар Мовароуннаҳр истифода бурд. Шогирдони барҷастаи Саййид Алии Ҳамадонӣ Нуриддин Ҷаъфари Бадахшӣ («Хулосату-л-маноқиб»), Хоҷа Исҳоқи Хатлонӣ пайравони заҳабия ва нурбахшия аз мардуми Бадахшон ва Хатлон буданд. Аз ин рӯ мазмуну мундариҷаи ашъори Ғиёсии Бадахшӣ чунин бармеояд, ки  мағзи андешаҳои шоир ахлоқу фалсафаи зиндагӣ буда,  он дар ҷомаи тасаввуфу ирфон ба назм оварда шудааст. Барои  ин матлаби бениҳоят баланди инсонро дар зиндагӣ баён намудан муаллиф аз баёни фарзонагон, тоҷирон, донишмандон, ҳокимон, девонагон, дармондагон, бенавоён, шаҳватпарастон, бечорагон, тоифаҳои мухталифи ҷамъият ва дигар табақаҳои мардум бо изофа аз забони соддаву равон ва санъатҳои зиёди лафзиву маънавӣ ҳунармандонаву эҷодкорона истифода намудааст. Дар соҳаи адабиёт кам пажӯҳишгаронеро пайдо менамоем, ки дар тадқиқоти худ ба мероси  адабии Ғиёсии Бадахшонӣ мароқ зоҳир намуда бошанд ва аз ҳаёти иҷтимоӣ ва динии ӯ  ёд карда бошанд.

    Ғиёсии Бадахшонӣ дар таърихи тамаддуни форситаборон яке аз адибони сермаҳсули адабиёти тоҷику форс буда, бо мероси ғанию гаронбаҳои худ, аз ҷумла жанри ғазал, мухаммас ва қасида мақому манзалати намоёнро ишғол намудааст. Ӯ шоири соҳибдевон буда, аз худ барои баъдинагон осори бою  гаронбаҳоеро ба мерос мондааст. Нусхаҳои девони Ғиёсии Бадахшонӣ дар қатори пурарзиштарин осори инсоният дар китобхонаҳои машҳури дунё, аз ҷумла дар Ганҷинаи Маркази мероси хаттӣ дар шакли нусхаи хаттӣ нигоҳдорӣ мешаванд, ки рӯнависи девони Ғиёсии Бадахшониро нусхабардорони гуногун бо завқи худ китобат кардаанд, ки хеле  номукаммал ба чашм мерасад. Аз ин рӯ мо ба хулоса омадем, ки матни илмии девони Ғиёсии Бадахшонӣ то имруз ба таври пурра ба анҷом нарасидааст, зеро девон пур аз ғалату нуқсон ва саҳифаҳои кандашудаю даррида ва аз байн рафта қарор дорад. Аз ин лиҳоз осори Ғиёсии Бадахшонӣ  ба хусус девони ашъори ӯ ниёз ба таҳлили интиқодӣ- илмӣ дорад ва он вақти тӯлониро талаб мекунад. Ва мо  ҳам дар ин мақолаи кӯчак наметавонистем аз ҳамаи нусхаҳои дар Ганҷинаи Маркази мероси ҳаттии АМИТ буда истифода кунем ва танҳо бо нусхаи зери № 914 кори худро ба анҷом расонидем.

Дар девони шоир зери рақами № 914 қасида, мухаммас ва ғазал мавқеи асосиро ишғол мекунад, ки мавзуъҳои гуногунро дар бар мегирад. Марсия, фахрия, мадҳ, ситоиши Худову Расул бештар ба чашм мерасад. Албатта, як чизро ёдовар шуд, ки асрҳои  ХV111- Х1Х давраи пур аз табаддулоти таърихию фарҳангӣ буда, рӯзгору осори бархе  шоирони он давра ҳанӯз ба таври бояду шояд омӯхта нашудаанд, ки яке аз онҳо шоири равшанфикру зебозикр Ғиёсии Бадахшонӣ мебошад, ки саҳми арзандаи хешро дар соҳаи адабиётшиносӣ, илм ва назми тоҷик гузоштааст. Дар қарне, ки шоир умр ба сар бурдааст, мардум ҷуръати мубориза  бо ҳокимони ҷобиру ситамгарро надоштанд ва сар аз гиребони ноумедӣ ва таслиму ризову ризоят ва сарнавишту зиндагии ғамбори худ фурӯ бурда буданд ва ин боис шуд, ки навъи ирфон ва гурез аз дунё ва сӯфигариву дарвешпарварии манфӣ ва ақибафтода ривоҷ ёбад ва иддае бо номи сӯфию дарвешу зоҳиду шайх мазҳаби хурофотиро ривоҷ доданд, аммо Ғиёсии Бадахшонӣ ин гуна набуд. Ӯ ба таълимоти воқеии қуръонии худ, ки реша дар баробарию адлу инсофу ахлоқ ва садоқату саховат дошт, ба муқобили ашхоси хушкмағзу риёкор мухолифат мекард ва шоир хуб медонист, ки дар тӯли таърих сарнавишту зиндагии мазлумонаи башарро на Худованд, балки динҳо ва давлатҳо рақам мезаданд ва тавқи ғуломиро бар хилофи гуфтаҳои Худо ва паёмбаронаш бар гардани мардум меандохтанд:

Пире  на, ки аз хушкӣ ба соҳил диҳадат сайр,

Он пир, ки мустағрақи амвоҷи таҷаллист.

Пире на ки торик бувад ҷону дили ӯ,

Пире, ки дилаш машъали даммоҷи таҷаллист.

Ё худ:

Нафси Султон роҳи динам мезанад,

Аз шари ӯ деҳ паноҳам, ал - Ғиёс.

Варна бо ин феълу ин атвори ман,

Лоиқи зиндону чоҳам, ал - Ғиёс.

Дорам аз лутфаш Ғиёсиддин умед,

Гарчи зишту пургуноҳам, ал - Ғиёс.

Инчунин қисми зиёди қасидаҳои мадҳиявиашро ба устодаш Ғулом Муҳаммад маъруф ба Маъсуми Сонӣ , ки Ғиёсии Бадахшонӣ аз мактаби ӯ илми тасаввуф омӯхта, то ҳаддӣ устодӣ расидааст, бахшидааст. Дар баробари ин китоби худ бо номи «Туҳфат ул Маъсум»-ро низ ба ӯ бахшидааст, ки аз ӯ чунин ёд мекунад:

«Шаб дар Лоҳур ба хоб дидам, ки равзанае аз осмон намудор шуд, ки аз он равзана занҷире ба замин овехтаанд ва марди сабзпӯш бар сари он равзана нишастааст. Ӯ маро барои гирифтани он занҷир ташвиқ мекунад. Вақте ки даст дар ҳалқаи занҷир меафканам, занҷир ба боло меравад ва то ҷое, ки тамоми ситорагон ва кавокиби осмон ба сони нуқоти кучак пойини поям қарор мегиранд. Аз он ҷо ба василаи он пири равшанзамир, ба водиизебо ва пур аз обу гул раҳнамоӣ мешавам. Дар он ҷо ба санги зебое бар мехӯрам, ки дар он нақши қадами Рисолатпаноҳ Пайғамбари бузурги Ислом ҳазрати Муҳаммад с.с. қарор гирифтааст. Бадон бо он макони муқаддас шарафёб мешавам Баъд он пири хирад ба ман оби шаффаф ва зулол менӯшонад, ки ҳатто баъд аз бедор шудан лаззату таъми он об ҳамчун гулоби ангубин дар комам  ҷо гирифтааст.

Ғиёсӣ баъд аз бархостан аз хоб ҷараёни ин рӯъёро ба яке аз дӯстони хеш изҳор медорад. Вай барояш чунин таъбир мекунад: зуд даст дар силсилаи тариқат хоҳед зад ва ширинком хоҳед шуд. Ғиёсӣ барои амали гардидани руъёи хеш боз ба Ҳиндустон сафар мекунад ва пас аз заҳматҳои зиёд ба воситаи Хоҷахонди Маҳмуд, ки яке аз хулафои тариқаи Нақшбандия дар Лоҳур будааст, ба Хоҷа Маъсум Валиюллаҳи Сонӣ бармехурад ва домони ӯро раҳо накарда, муддати дувоздаҳ сол дар хидмати вай қарор гирифта бо дастгирӣ ва таваҷҷуҳи ӯ ба марҳилаи бузургӣ мерасад, ки қисми зиёди ашъорашро ба ӯ бахшидааст:

Шоҳаншаҳи дарёдил, он кист, бигӯ Маъсум,

Хуршеду фалак манзил, он кист, бигӯ Маъсум.

Он Мӯсии  Тӯри ишқ дорад зи нури ишқ,

Мустағриқи нури ишқ, он кист, бигӯ Маъсум.

Ё худ:

Бар қадди кӣ зебо аст ин хилъати қутубият,

Хизри раҳи миллат кист, Маъсуми Валиюллоҳ,

Бар ман зи кӣ рӯ бинмуд, ин ҳоли Ғиёсиддин,

Сарчашмаи ҳолат кист, Маъсуми Валиюллоҳ.

Ғазалҳои Ғиёсии Бадахшонӣ ошнотарин ғазал барои хосу ом аст. Пеш аз он ки ба маҳорати суханофарии Ғиёсии Бадахшонӣ дар жанри ғазал баҳои худро бидиҳем, бояд донем, ки ҳадафи мақсадноки адиб аз истифодабарии мавзуи ишқ дар ғазалҳояш дар чист?

Аҳаммияти каломи шӯрангези Ғиёсии Бадахшонӣ дар ғазал дар ин аст, ки маънӣ ва мазмунҳои баланди назарӣ, панду ҳикмат ва ишқу муҳаббатро бо суханҳои ширин баён кардаву ба ҳар мавзуъ аз равзанаи ишқ менигарад. Умуман, Ғиёсии Бадахшонӣ дар эҷод намудани ғазал монанди як наққоши моҳир ҳар як маъниро бо рангҳои зебо оро дода, маънӣ ва мазмуни ғазалашро дилнишин намудааст. Аз ин ҷиҳат мо бо ашъори ин нобиғаи адаби форсӣ, ки барои баъдинагон, аз ҷумла мардуми Бадахшони Ҷумҳурии исломии Афғонистон шеъраш пурарзиштарин ҳадяест, меболем.

Ашъори ин шоири тавонои адаби форсӣ доманадор аст ва мо хостем ба таҳлили ғазалҳое, ки шоир дар мавзуи ишқ гуфтааст ва шамъи тоза ба мазори ишқи куҳан ниҳодааст, нигоҳе андозем ва то ҷойе ба ин мавзуъ Ғиёсии Бадахшонӣ дар қарни XVIII либоси тоза пӯшондааст, матраҳ гардад.

Ғиёсии Бадахшонӣ шоири латиф, суханпардози аҷиб ва адиби ниҳоят бориксанҷ аст. Ҳар як байти ӯ мазмуни баланд, хаёлоти нозук ва маонии бикре дорад. Возеҳтарин хатте, ки Ғиёсиро мушаххас ва мумтоз мекунад, озодии фикри ӯст ва ӯ ҳаргиз мурғи фикри худро дар қафаси танги таассубот ва одобу одати иҷтимоии замонаш маҳбус накарда, балки баръакс мурғи руҳи малакутии хешро аз масҷид то майхона парвоз дода, дар ҳама ҳолат анвори илоҳиро ба чашми дил дидааст:

Самадо, ҳамди ту гӯям, ки ту файёзи амимӣ,

Ту Худованди муинӣ, ту шифобахши сақимӣ.

Ту ҷаҳондори ҷаҳонӣ, барӣ аз кавну маконӣ.

Ҳама асрор ту донӣ, ки шаҳи мулки қадимӣ.

Ё худ:

Ту шаҳаншоҳи ҷалолӣ, ки туро нест завол,

Ту муназзаҳ зи хаёлӣ, малики аршиазимӣ.

                                                                                                                          

Самадо, аҳли ниёзӣ, аҳадо, банданавозӣ,

Ҳамаро кор ту созӣ, ки ту раҳмони раҳимӣ.

Оре, Ғиёсии Бадахшонӣ яке аз он шоиронест, ки хусусиятҳои бисёр нозук ва латифи ғазалро медонист, ки дар ашъори ӯ садҳо таркиб ва ибораҳои нав вомехурад, ки яке аз онҳо мавзуи ишқ  мебошад.

Ишқ мегӯяд, ба ман деҳ ихтиёри хешро,

Аз саҳоби гиряпарвар кун канори хешро.

Ҷуръае даркаш «Анал ҳақ» наъра зан Мансурвор,

То кунам омода аз баҳри ту дори хешро.

Баркаш аз қонуни  дил ҳар лаҳза оҳи оташин,

Зинда дор аз сӯзи ӯ шабҳои тори хешро.

Мавзуи ишқ дар адабиёти тоҷику форс аз устод Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ сар карда минбаъд таҳҳаввули худро аз сар гузаронид ва то имрӯз ба авҷи баланди эътироф расидааст, ки таваҷҷуҳи Ғиёсии Бадахшонӣ ба ин анъана (ишқсароӣ), ки ба инсон адабу ахлоқ ва инсонвор зиндагӣ карданро меомӯзад, хеле  зиёд аст. Ҳамин истеъдоди фитрӣ боиси он шудааст, ки ғазалҳои ошиқонаи Ғиёсии Бадахшонӣ хаёлот ва маъниҳои хосро дар бар мегирад.Танҳо маъниҳои бикр, хаёлоти рангин ва шеърияти баланд боиси он мешавад, ки он дар кошонаи дили хонанда ҷой гирад. Ғазалҳои   Ғиёсии Бадахшонӣ, ки дар мавзуи ишқ гуфта шудаанд, ба дили хонанда роҳ ёфта, қобили қабул гардидааст:

Эй замзамаи шӯриши ишқат ба сари мо,

Бикшо гиреҳ аз зулф, ки хун шуд ҷигари мо.

Ҳар лаҳза ба ёди рухат эй моҳи дилафрӯз,

Хунобаи ҳасрат чакид аз чашми тари мо.

Ё худ:

Ҳар бехабар аз ишқ чӣ донад суханамро,

Кӯ чашм, ки бинад шарари ҷону танамро.

Бо ҳалқаи занҷири сари зулфи диловез,

Созед хабари қиссаи Маҷнун шуданамро.

Ба ақидаи Ғиёсии Бадахшонӣ қимати хақиқии шеърро на ин ки миқдори байтҳо, балки мазмуни баланди он муайян мекунад. Аз ин ҷиҳат ҳақ ба ҷониби ӯст, ки хонанда байти бикри шоирона ва устодонаро аз сад ғазали пасту муқаллидона боло мешуморад.

Агар амиқтар ба ғояю моҳияти байти боло назар андозем, мебинем, ки Ғиёсии Бадахшонӣ дар зимни он ғояи адлу инсоф ва даст боло шудани ин ғояи олиро дар зиндагии инсон нишон додааст. Боварӣ ба ояндаи нек, ба хушбахтию саодатмандии мардум ва дар дили онҳо як шамъеро фурузон гардондан дар ин рӯзгори сангин аҳаммияти калон дошт. То андозае шоир тавонист бо ашъори ноёби хеш дили онҳоро ба зиндагӣ гарм намояд, то ки онҳо тавонанд ошиқона   зиндагиашонро идома диҳанд. Мақсади шоир   ба ояндаи нек ва ошиқона ҳидоят  кардани мардум аст:

Ишқ мегӯяд, ки сӯз аз дил ҳиҷоби хешро,

То ба чашми ҷон бубинӣ офтоби хешро.

Пардадори баҳри ваҳдат шуд ғубори мастият,

Музмаҳил гардон аз ин дарё ҳубоби хешро.

Мавзуъ ва мундариҷаи ашъори Ғиёсии Бадахшонӣ сар то по ахлоқу одамият, ишқу муҳаббат, эҳтирому покизагист, ки аз замонаш то имруз ҳамчун як мактаби бузурги тарбия ба мардум хизмат мекунад.

Ғиёсии Бадахшонӣ хеле шоирона бо як маҳорати баланди суханварӣ ба соқӣ ва май ишора кардааст. Май дар ашъори Ғиёсии Бадахшонӣ ба сифати мабдаи тасвир ба кор рафтааст. Дар саҳифаҳои адаби форсӣ кам суханвароне пайдо мешаванд, ки дар мавзуи бодаю май ва сақӣ чизе нагуфта бошанд. Дар мисраҳои зер Ғиёсии Бадахшонӣ аз май сухан мегӯяд, бидуни он ки ғаразаш тасвири май бошад. Ба қавли шоир бода барои ӯ манбаи шодию хушдилист, як неъмати Худованд аст, ки барои хушнудии инсон аз тарафи Худованд офарида шудааст ва ҳамдарди инсон низ шуда метавонад:

Соқиё, хез кунун ҷуръаи асрори азал,

Рез он соғари Мансур ба паймонаи мо.

Ё худ:      

Соқӣ, бинамо ранги зи мул  соғари ҷонро.

Мутриб бикушо, парда бихон, рози ниҳонро.

Мақсуди дили ман нашуд ар мадраса ҳосил,

То саҷда накардам санами дайри муғонро,

Шоду хушдил будан яке аз сифатҳои хуби инсони ошиқ аст. Бода ба қавли шоир тамоми гушаҳои сарду торики зиндагии инсонро гарму мунаввар сохта як лаҳза ҳам бошад, ба инсон шеваи инсонвор зиндагӣ карданро меомӯзад. Ғиёсии Бадахшонӣ дар ашъораш бештар хушдилиро меписандад, ва ба баъдинагон панд медиҳад, ки инсонвор зиндагӣ кунанд, зеро ин дунёи фонӣ лоиқи ғам хурдан нест. Шоир дар ду байти боло ҳолати хоси шахсеро тасвир кардааст, ки барои ӯ тамоми гиру дори зиндагӣ арзиши худро аз даст додааст, ва ӯ аз соқӣ бодаи бомдодӣ талаб дорад, ки ин дар корбурди мафҳуми май истеъдоди баланди суханпардозии Ғиёсии Бадахшонро нишон медиҳад:

Биё соқӣ ба базми майпарастон,

Мулаббаб кун зи май ибриқи аквоб.

Варо эй мутриб акнун дар тараннум,

Бигардон ин дили ғамдида шодоб. 

Ё худ:

Аҷаб шӯрест дари майхона имшаб,

Ҳама аз хештан бегона имшаб.

Магар соқӣ зи хуми ломаконӣ,

Шаробе рехт дар паймона имшаб.

Даромад ё ба нағма мутриби ишқ,

Ки мерақсад ҷаҳон мастона имшаб.

Муроди шоир аз бода ишқ, аз соғар қалбу нияти пок, аз зебогиҳои баҳор хушбахтиҳои умри инсон аст ва шоир ишқварзиро кори савоб медонад, чунки ишқ ба андешаи ӯ ягона паноҳгоҳест аз ҳама балову офат ва хатару бадӣ, ки шоир роҳи наҷоти инсонро аз ғаму дард ва бадбахтиҳою хатар дар ҷаҳони фонӣ дар ишқ мебинад. Ишқи поку ҳақиқӣ метавонад инсонро ба асл пайвандад ва номи ӯро зиндаю ҷовид нигаҳ дорад, ки ин маънӣ дар ашъори Ғиёсии Бадахшонӣ хеле зиёд ба чашм мерасад, ки метавон абёти зиёдеро барои мисол овард:

То маро ҷозибаи ишқи ту дар дил нишаст,

Зи хаёли лаби лаъли ту шудам бодапараст,

Равзаи хулди баринро ба ҷаве менахаранд,

Ҳар кӣ шуд масти маю ишқи ту аз рӯзи аласт .

Қозии шаҳр, ки бо дарди касон буд адад,

Ин замонаш бинигар, маст равон, шиша ба даст.

Дар ашъори Ғиёсии Бадахшонӣ барои намоёнтар ҷилва намудани симои қаҳрамонҳояш дар шеър, аз санъатҳои бадеӣ, ташбеҳ талмеҳ, истиора, муболиға ва ғайраҳо хеле фаровон истифода бурдааст, ки иддае аз онҳоро овардан дар бештар кушодани мавзӯъ бе аҳаммият нестанд.

Санъати ташбеҳро шоир дар ашъораш хеле зиёд ва бо як ҷаҳон обу ранги бадеӣ ва маҳорати баланди шоирӣ истифода бурдааст:

Ба ёди қомати Лайливаши хуршедрухсоре,

Биёбон кард Маҷнунам, ман аз дунболи маҳмилҳо.

Дар ашъори ин шоири тавоно агарчи тамоми навъи санъатҳои бадеӣ бо як ҷаҳон маҳорати шоирӣ истифода шуда бошад, яке аз дӯстдоштатарин санъатҳои бадеии ӯ ин санъати муболиға мебошад, ки дар ашъори ӯ ба таври фаровон истифода шудааст:

Эй замзамаи шӯриши ишқат ба сари мо,

Бикшо гиреҳ аз зулф, ки хун шуд ҷигари мо.

Ҳар лаҳза ба ёди рухат эй моҳи дилафрӯз,

Хунобаи ҳасрат чакид аз чашми тари мо.

Умрест, ки дар кӯи ту мо мунтазиронем,

Шояд, ки чу мад ҷилва кунӣ дар назари мо.

Нуҷҷори Яман туҳфае бурданд, Ғиёсӣ,

Аз кони Бадахшону Хуҷанд  ин гуҳари мо.        

Ё дар ҷои дигар:

Ё Раб, кӣ гӯяд арзи гадоро?

Он туркшӯхи, зарринқаборо.

Зулфи сиёҳи анбарсиришташ,

Қимат шикаста мушки Хиторо.

Азби  зулоле  лаъли лаби ӯ,

Бахшида бо Хизр оби бақоро.

Ҳусни ҷамоле моҳи мунират,

Шарманда карда шамси саборо.

Эй шӯхи танноз, бар маснади оз,

З-он чашми ҷоду чандин балоро.

Тири нигоҳи ошиқкуши ту,

Карда фанотар аҳли фаноро.

Чанд аз фироқат гиряд, Ғиёсӣ,

То кай дар оташ сӯзӣ нигоро?!

Адиби нуқтадон бо истифодаи санъатҳои бадеӣ кӯшидааст, ки  мазмуни шеърашро таъм диҳад.

Маҳорати суханпардозии Ғиёсии Бадахшониро ҳамчунон мо дар забони равон ва тарзи баёни суханвар мебинем. Ӯ барои нишонрас гардидани андешаи худ ва то ба ҳадаф расидан аз забони умумии мардумӣ истифода намудааст, ки ин тарзи баёнест, пур аз маънист. Шоир дар интихобу истифодаи алфоз ва калимаҳои муносиб, эҷоди таркиботи бадеъу хушоянд маҳорати хос нишон дода, ашъорашро боз рангинтар сохтааст.

 Ғиёсӣ пеш аз ҳама дар ашъораш кӯшиш намудааст, ки ба ҳам омадани ҳамагонро, ягонагиву ваҳдатро байни одамон бо истифода бурдани вожаҳои арабӣ, ки қисми зиёдашон аз Қуръони Карим гирифта шудаанд, дар шеъраш тарғиб намояд ва бо ин расидан ба Офаридгорро бо роҳу равишҳои дар зиндагӣ ба мардум дастрас, ҳакимона нишон диҳад:

Эй дил андар зикри Ҳақ фарзона бош,

Дар шуои зикр чун парвона бош.

Даргузар имрӯз аз номусу нанг,

Тарки ҳушёрӣ куну девона бош.

Бояд гуфт, ки дар абёти болоӣ дар ягон мисраъ калима ё ибораи бемавқеъ роҳ наёфтааст ва бешак агар ягон калимаро гирифта, ба ҷояш калимаи дигар монем, маъно халал меёбад. Ҳамаи ин калимаву ибораҳо дар баёни Ғиёсии Бадахшонӣ вобастагии маҳкам пайдо намудаанд, ки боиси баландии салосат ва болоияти каломи бадеӣ шудаанд.

Дар байти зер шоир барои ифодаи фикр  боз ба санъати талмеҳ рӯ меорад,

боз ёди ҳодисоту ривоёти асрҳои пешин, ки дар «Куръон» омадаанд, мекунад:

Осии гумкардароҳам, ал - Ғиёс,

Ғарқи дарёи гуноҳам, ал - Ғиёс.

Гар нагирӣ дастам аз фазлу карам,

Бар ба Маҳшар рӯсиёҳам, ал - Ғиёс.

Гар бадам, гар дузахӣ ҳастам, валек,

Деҳ, ба ҷаннат ҷойгоҳам, ал- Ғиёс.

Дар санъати талмеҳ Ғиёсӣ хеле зиёд аз сура ва таъбирҳои Қуръон истифода кардааст. Мисол, номҳои Пайғамбари бузурги ислом ҳазрати Муҳаммад с.с., Иброҳим, Умар, Ҷалил, Халил, Ҷабраил, Юсуф, Зулайхо, Сулаймон, Яқуб, Оиша, Абӯҷаҳл, кӯҳи Сафою Марва, оби Зам- зам, шаби Меъроҷ, оташи Намруд, Яҳёву Шуъайб, Закариё, Одаму Ҳавво, Фурқон, Афлотун, Сикандар, ки  қуръонист, ки шоир аз ин номҳо талмеҳан дар ашъораш истифода кардааст:

Дилкабобу синамаҳрумам чу Яқуб аз ғамаш,

Юсуфи тахти кадомин Мисру султони кӣ буд?

                         ***

 З-он шуд ба Халил оташи Намруд  гулистон-ш,

К-ӯ дошт бадал меҳри ту эй шоҳи бароё.

Бо мақтабаси бадри ту шуд кавкаби Юсуф,

Зад барқи рухаш оташ бар ҷони Зулайхо.

                     ***

Ҷӯёни ту руҳ омаду гирёни ту Яъқуб,

Ҳайрони ту Яҳёву Шуъайбу Закариё.

                        ***

Нишони сирри ваҳдатро аз Афлотун маҷӯ, эй дил,

Ки ин ҷо маркаби ақлаш фурӯ ғалтида дар гилҳо.

                          ***

Ин шамъи раҳи манзили сарчашмаи Хизр аст,

Бошад раҳи наздик аз ин чашма ба дарё.

                           ***

Мӯсост, ки аз баҳри бақо сар зада бар дил,

Аз қулзуми дил лаб зада бар соҳили ғарро.

Шоири нексиришту покниҳод дар тамоми мавзуъҳое, ки ба инсон адабу ахлоқ меомӯзад, шеър эъҷод кардааст. Ӯ дӯст ва дӯстиро аз беҳтарин хислатҳои ҳамидаи инсон ҳисобида, ин мавзуро дар ҳаёти инсонӣ муқаддас мешуморад ва барои ҳар фарди баномусу бофарҳанг ин мавзуъро фарз медонад, зеро ба қавли шоир сарбаландию эътибору эҳтироми инсонро низ дар дӯстӣ ва хиёнат накардан ба дӯсти худ медонад, ки андешаи ӯ бо номи “Бетааллуқ чун Масеҳо бош андар роҳи дӯст” ба ин мисол шуда метавонад.

Шоир дар шароити асри миёна барои шаъну шараф ва қадру қимати инсон суботкорона мубориза мебурд. Вобаста ба замона ӯ аксар вақт ҳамаи он чизеро, ки дар тафаккури ӯ пайдо мешуд изҳор карда наметавонист. Мазмуни асосии назми Ғиёсиро ҳисси норозигӣ нисбат ба беинсофиҳои иҷтимоии замона ташкил мекард.

Шоири тавонои адаби форсӣ  тамоми истеъдоди шоирии хешро дар аксари жанрҳои бадеӣ истифода намудааст. Ӯ бо оне, ки  дар ғазалсароӣ маҳорати баланд дошт, инчунин дар қасидаю мухаммассароӣ ва дигар жанрҳои бадеӣ низ малакаи шоиронаи ӯ дар адабиёт ба назар мерасад.  

Албатта, дар ашъори шуарои ҳама давру замон ғазалиёт ҷои махсусро ишғол мекунад, ки маҳорати баланди шоирии Ғиёсии Бадахшонӣ дар жанри ғазал аз латофату суханпардозиҳояш хеле ҷаззобу таъсирбахшанд.

Бояд  қайд кард, ки Ғиёсии Бадахшонӣ дар девони хеш аз санъатҳои бадеӣ ва мавзӯоти гуногун – ишқу муҳаббат, ҳурмату эҳтиром, поксириштӣ, некию накӯкорӣ, ростқавлию поквиҷдонӣ, саховатмандӣ, таҳаммулкорию қаноатмандӣ ва дар роҳи Ҳақ устувор будан ва вақтро ғанимат донистан ва ғайраҳо даст зада, дар қолаби зебои назм ашъори нобу мувофиқи талаби замон офаридааст, ки мо  наметавонем аз вақти кутоҳе, ки мо дар ихтиёр доштем, аз ҳамаи он ҳарф бизанем, чунки ҳамаи он дар ҳавсалаи як вақти кутоҳ намеғунҷад.

Дар хотима бояд бигӯем, ки вақти ба мо ҷудокардашуда басанда нест, ки аз тамоми паҳлуҳои ашъори ин нобиғаи адаби форсӣ, ки шеъраш арзиштарин ҳадяест барои баъдинагон, ҳарф занем, бинобар сабаб   таҳлилу таҳқиқи ашъори боқимондаи ӯро маъқуф мегузорем ба рӯзҳои дигар, чунки, Ғиёсии Бадахшонӣ новобаста ба ихтилофоти  ғоявию фикрӣ ва маҳдудиятҳои замони зиндагии худ аз ганҷинаи афкори тарбиявӣ - ахлоқӣ фаровон истифода намудааст, ки ҳар як байти шоир барои баъдинагон ҳамчун як мактаби тарбия хизмат хоҳад кард.

Хуҷова Мавҷуда,

ходими пешбари илмии Шуъбаи матншиносӣ, таҳқиқ ва нашри мероси хаттӣ

       Марҳалаҳои омӯзиши дастхатҳо, хусусан осори бадеии он, давраҳои дуру дарози таърихӣ дорад. Сабти қисматҳои боқимондаи “Авасто”-ро дар рӯи пӯсти гов, ки 3000 (се ҳазор) сол пештар ба амал омада буд, метавон оғози матншиносии дастхатҳо номид.

     Дар марҳилаи аввал таърихи эҷод, такмил, таҳрир ва шаклу мазмуни осори хаттӣ мавриди таҳқиқу омӯзиш қарор гирифта, дар соҳаи фарҳанг ҳамчун як илми мустақил ривоҷ ёфтааст.

 Марҳалаи дуюми равнақ ва омӯзиши дастхатҳои қадимӣ тақрибан асрҳои Х1, Х111-Х1Х-и мелодиро дар бар мегирад. Ин дастхатҳо асосан дар Мовароуннаҳр, Афғонистон, Ҳинду Покистон, Эрон, Қафқоз, Қошғар (Чин) ва Поволжеи Русия тасниф ва китобат шудаанд. Дар ин давра, дар сарзаминҳои номбурда забони форсӣ ривоҷ ёфта буд ва дар ин замина муносибатҳои фарҳангӣ рушду такомул дошт.

Қадимтарин дастнавис дар Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ ба асри Х1-и мелодӣ тааллуқ дошта, навтаринаш дар ибтидои асри ХХ рӯйнавис гардидааст. Дастнавис бо номи “Бӯстону -л-орифин”-и Абулҳайси Самарқандӣ дар Ганҷинаи мо маҳфуз аст, ки дар асри Х1 китобат шудааст.

Таҳқиқу омӯзиши дастнависҳо нишон дод, ки дар байни ёдгориҳои хаттии ин Ганҷина нусхаҳои беҳтарину пурарзиш, нодир ва хеле қадимаю аслӣ ва мукаммал мавҷуд ҳастанд.

Дигар дастнависҳои қадимаи Ганҷинаи мо, нусхаҳои “Таърихи Табарӣ” тарҷумаи форсии Абуалии Балъамӣ (вафоташ 363/974 ) мелодӣ, таҳти рақами 2000, ,,Ат-тафҳим ли авоили санъати- т - танҷим”-и Абурайҳон Берунӣ (вафоташ 430/ 1038 )-и мелодӣ, таҳти рақами 385, ,,Кимёи Саодат”-и Абуҳомид ибни Муҳаммад Ғазолӣ (вафоташ 506/ 1111)-и мелодӣ таҳти рақами 1008, ,, Куллиёти Саъдии Шерозӣ” таҳти рақами 503, ,,Шарҳу-л-қофия фӣ - наҳв”-и Разиа-д-дин Муҳаммад Астарободӣ асри Х111 (вафоташ 690/ 1491)-и мелодӣ, таҳти рақами 4331 ва амсоли инҳо мебошанд.

Инчунин, қадимтарин нусхаҳои хаттии дар Ганҷина мавҷудбуда девонҳои ашъори шоирону таърихшиносони асрҳои ХV1- Х1Х, ба монанди Ваҳшии Бофиқӣ, Қассоби Кошонӣ, Сайидои Насафӣ, Шамсиддин Шоҳини Бухороӣ мебошанд, ки нусхаҳои пурраи онҳо дар ҳеҷ аз феҳристҳои китобхонаҳои ҷаҳон пайдо нашудаанд.

Марҳалаи сеюми кашфи осори хаттии дастхатҳо ба солҳои 20 - уми асри гузашта мансуб аст. Дар ин кори бузург саҳми асосгузори адабиёти муосири тоҷик Садриддин Айнӣ, олимони машҳури тоҷик академик Бобоҷон Ғафуров, академик Абдуғанӣ Мирзоев ва олимони рус В. В. Бартолд, Н. И. Зарубин, М.С. Андреев, А. А. Семёнов ва дигарон калон аст.

 Баъдан ин корро таҳти роҳбарии Абдуғанӣ Мирзоев, устодон Камол Айнӣ, Зоҳир Аҳрорӣ, Амиряздон Алимардонов, А. Бақоев, А. Абибов, Аълохон Афсаҳзод, Ҷобулшо Додалишоев, А. Зуҳуриддинов, Саид Шоҳхуморов, Ҷӯрабек Назриев ва Қудратбек Элчибеков идома додаанд.

Ганҷинаи дастнависҳои Маркази мероси хаттӣ яке аз марказҳои муҳими нусхаҳои хаттӣ дар Осиёи Марказӣ ба ҳисоб меравад. Ганҷинаи дастхатҳои мо начандон таърихи тӯлонӣ дорад. Дар Институти забон ва адабиёти ба номи устод Рӯдакӣ аввалин шуда, чун шуъба Ганҷинаи дастнависҳои шарқи Академияи илмҳои Тоҷикистон дар солҳои 1953- 1954 таъсис ёфта буд. Ташкили ин шуъба барои илми филологияи тоҷик аҳаммияти хеле калон дошт. Ин кори хайр бо ташаббус ва пешниҳоди Президенти Академияи илмҳои Тоҷикистон Садриддин Айнӣ ва донишманд - шарқшиноси рус А. А. Семёнов анҷом дода шуд. Дар Академияи илмҳои кишвар аввалин бор сохтори расмии ховаршиносӣ ташкил карда шуд. Дар ин масъала матншиноси рус Д. С. Лихачев навишта буд: ,,Тадқиқоти матн таҳкурсии фаъолияти олим аст, ки ҳамаи тадқиқоти дигар бар он асос мегирад”.

Матншиносон (дасхатшиносон) -и рус Д. С. Лихачев, Г.О. Винокур, В.В. Виноградов, Э. Е. Бертелс, А. А Болдирев, А. С. Рейстнер ва М. Н. Османов мебошанд, ки дар таҳқиқоти ин соҳа, дар заминаи матншиносии ҷаҳон шуҳратёранд.

Ҳоло дар Ганҷинаи дастнависҳои шарқи АМИТ 6000 ҷилд нусхаҳои хаттӣ вуҷуд дорад. Ганҷинаи дастхатҳои мо қариб 70 сол мешавад, ки ба бузургтарин ҷойгоҳи аҷдодонамон дар кишварҳои дуру наздик ва собиқ шӯравӣ табдил ёфтааст. Ин, албатта, аз тамаддуни қадимӣ ва осори ғании шоирону донишмандони миллати тоҷик дарак медиҳад. Аксар дастхатҳо аз нусхаҳои хатии ба забони форсӣ - тоҷикӣ таълифшуда (аз се ду қисм) иборат буда, бахши камтари онҳоро дастнависҳои ба забонҳои дигар навишташуда ташкил медиҳанд. Адабиётшинос ва матншиноси тоҷик Аълохон Афсаҳзод навиштааст, ки “.... суннати матншиносӣ фақат хоси китобхонаи Бойсанқур набуд. Дар соли 1463 -и мелодӣ Ёрмуҳаммад ибни Ҳусайн Рашиди Табрезӣ бо номи ,,Тарабхона” маҷмӯаи рубоиёти Умари Хайём ва рубоиҳои мансуб ба ӯро тартиб дод, ки аз муқаддима, рубоиёт ва чанд ривояту ҳикояҳои халқӣ роҷеъ ба Хайём иборат аст”.

Дар асри ХV заҳмати матнсозӣ ривоҷ пайдо карда бошад ҳам, ин кор тарафҳои манфии худро низ дошт. Бо сабаби бедиққатии баъзе аз хаттотон ва нусхабардорон дар баробари ҳунари хуби хаттотӣ ва саводи казоӣ надоштан, баъзеашон ба матни асл маъноҳои қиёсӣ дароварда, ба ғалатҳои имлоӣ сабаб гаштаанд.

Нусхаҳои хаттии ҷамъовардашуда, дар Ганҷинаи осори хаттии мо, инчунин ба теъдоди зиёда аз 300 нусха аксбардорӣ шуда, дастнависҳои аз Вилояти Мухтори Бадахшони Кӯҳӣ ба даст омада маҳфузанд, ки онҳо аз густариши илму маърифат дар ин сарзамини зебоманзар шаҳодат медиҳад. Дар қатори нусхаҳои хаттии ҷамъовардашуда, дар Ганҷинаи дастнависҳо бештар аз 200 адад нусхаҳои хаттӣ ва 1554 номгӯй китобҳои мухталифи чопи муосир ба забонҳои гуногун нигаҳдорӣ мешаванд. Нусхаҳои дастхатҳои осори адабиёти форс- тоҷик ва бознашри он ҳанӯз дар соли 1593-и мелодӣ дар Рим, баробари ба нашр расидани асари Абӯалӣ ибни Сино ,, Ал-қонун фӣ-т-тиб ” оғоз ёфта буд. Дар соли 1651, дар Амстердам Георгио Гентио, асари машҳури ахлоқии Саъдии Шерозӣ ,, Гулистон”-ро ба анҷом расониданд.

Дар асри Х1Х ҳангоме, ки дастгоҳҳои чопӣ ва аз тарафи донишмандон таҳия гардидани матнҳо барои чопҳои литографӣ- сангӣ, чи дар кишварҳои Ҳинду Покистон ва чи дар Осиёи Марказӣ матнсозии осори қаламии адабиёту фарҳанги форс - тоҷик ба равиши муайяне ворид шуд, ки то имрӯз аз нусхаҳои онҳо қисмати шарқии китобхонаҳои ҷаҳон ғанитар гардидаанд.

Дар нимаи аввали асри ХХ, дар даврони Ҳокимияти Шуравӣ дастхатҳо бознашр шуда, матншиносии тоҷик дар партави омӯзиши таҷрибаи назариявию амалии байни матншиносони рус ба майдон омада ташаккули он вусъат ёфт. Устод С. Айнӣ бо тартиб додани китоби ,,Намунаҳои адабиёти тоҷик” аҳаммият ва заруроти ҷамъоварӣ ва табъу нашри осори мавҷудаи адабиёти беш аз ҳазорсолаи форс-тоҷикро таъкид кард: ,, ...ба асарҳои мутааххирин нисбат ба пешиниён бисёртар ҷой дода шавад, зеро асарҳои мутааххирин дар девонҳо, тазкираҳо, дар китобҳои адабиёти форсӣ ва намунаи адабиёти Эрон машруҳҳо сабт ва қайд ёфтаанд.”

Устод С. Айнӣ ҳамон давра дилсӯзона кӯшиш мекард, ки бо ин роҳ номи гузаштагонро зинда намуда, ҷавононро ба адабиёт тарғиб намояд.

Дар охири солҳои 1958 -1961 дар сектори матншиносӣ ва нашри осори хаттии Шуъбаи шарқшиносии АИ Тоҷикистон бо сарварии Камол Айнӣ (мудири сектор), донишмандони соҳа Баҳром Сирус, Зоҳир Аҳрорӣ, Алиқул Девонақулов, Қозӣ Ризо, Алиасғар Ҷонфидо, Ифтихор, Ҳ. Тарбият, Абубакр Зуҳуриддинов ва баъдтар Аълохон Афсаҳзод, Лола Сулаймонова, Амиряздон Алимардонов, М. Мамедова ва М. Муродова фаъолият карданд ва саҳми худро гузоштанд.

Дар аввали солҳои 1970 -ум М. Бақоев, А. Девонақулов, А. Афсаҳзод, А. Алимардонов, Ҷ. Додалишоев, Ҷ. Назриев, А. Сулаймонова фаъолият доштанд. Баъдтар дар ин самт ба сифати ходими хурди илмӣ А. Муҳаммадиев ва Ш. Нуриддинов корро шурӯъ намуданд. Бо роҳбарии ин олимони дар боло зикршуда китоби панҷҷилдаи ,,Гулшани адаб” бо теъдоди 25000 нусха бознашр карда шуда буд. Инчунин “Куллиёт”-и Низомии Ганҷавӣ дар солҳои 1982-1984 дар панҷ китоб дар нашриёти ” Ирфон” аз тарафи Ҷ. Додалишоев ва А. Ҷонфидо таҳия гардида, аз чоп баромад. Дар ҷилди якуми он достони ,, Хусрав ва Ширин,, (таҳияи З. Аҳрорӣ), дар ҷилди дуввум достони ,, Лайлӣ ва Маҷнун”, дар ҷилди сеюм достони ,,Ҳафт пайкар”, дар ҷилди чорум достони ,,Шарафнома,, (таҳияи        А. Афсаҳзод) ва дар ҷилди панҷум достонҳои ,,Иқболнома”, ,,Махзану - л-асрор” ва ,,Девони ашъор,,-и шоир ҷой дода шудаанд. Дар ҷодаи ховаршиносӣ мисли олимони варзидаи тоҷик Камол Айнӣ, А. Афсаҳзод, С. Шоҳхуморов, Н. Шаҳобиддинов, Асрор Раҳмонов, Қудрат Элчибеков, Алӣ Муҳаммадиев, Маҳмадёр Шарифов, Амиряздон Алимардонов, Х. Холиқназаров, Саидхӯҷа Ализода, Тоҷиддин Мардонӣ ва Лола Додихудоева заҳмат кашидаанд.

Имрӯзҳо дар Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ Раҳматкарим Давлатов, олимону шарқшиносони варзида Олимҷон Хоҷамуродов, Маҳмадёр Шарифов, Алӣ Муҳаммадиев, Саидхӯҷа Ализода ва Мавҷуда Хуҷова фаъолият доранд.

Аз тарафи олимон ва ходимони илмии шуъбаи матншиносӣ ё дастхатнависӣ, амсоли Алӣ Муҳаммадиев, Мавҷуда Хуҷова, Шамсиддин Нуриддинов, Дилором Валиева, Сайфурамоҳ Маҳмадалӣ ва банда дар солҳои охир чандин асарҳои мухталифи шоироне, ки дар асрҳои гуногун умр ба сар бурдаанд, таҳқиқ ва таҳия гардидаанд. 

 

Толибзиё Сафдаршоев,

ходими илмии шуъбаи

матншиносӣ, таҳқиқ

ва нашри мероси хаттии

Маркази мероси хаттӣ