МАРКАЗИ МЕРОСИ ХАТТИИ НАЗДИ РАЁСАТИ АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ ИЛМҲОИ ТОҶИКИСТОН

E-Mail:merosikhatti@inbox.ru

                                                                                                                             Маҳмадёри Шариф

                        Чист Ваҳдат?

                        Гирди ҳам пайваст шудан,             

                        Як марому як паём, ҳамдаст шудан.

                        Омадан дар як миён аз ҳар канор,

                        Бо матонат бо виқору бо шиор.

                        Мулки аҷдодӣ ба ҳам бардоштан,

                        В-андар он тухми муҳаббат коштан.

                        Тан ба зањмат додан аз ихлоси том,

                        Пас ба фатҳи корҳо рафтан тамом.

                        Ин Ватанро чун гулистон кардан аст,

                        Ҳар ниҳодашро гулафшон кардан аст.

                        Баски ширкатҳо басе дар кор шуд,

                        Нахли ин мулки куҳан пурбор шуд.

                        Андар ин кишвар биёмад тозакор,

                        Тозагӣ дар он фузуду рӯзи кор.

                        Шаҳри моро шаҳри гулҳо ном кард,

                        Офарин онро, ки ин иқдом кард.

АЛИИ МУҲАММАДИИ ХУРОСОНӢ

Диёри мо диёри нуру гавҳар аст,

Зи қулла то ба қулла тахту минбар аст,

Зи чашма то ба чашма оби Кавсар аст,

Назарнамудаи Ҳақу паямбар аст;

      Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,

      Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!

Шавад, зи чашмаҳо ба наҳрҳо расем,

Зи наҳрҳо ба рӯду баҳрҳо расем,

Ба майли қалби пок ҳар куҷо расем,

Марому мақсад ин ки мо ба мо расем;

      Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,

      Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!

Замонаро ба ранги дигар офарем,

Самои мулкро пурахтар офарем,

Сарои мулк аз дур, аз зар офарем,

Зи буда беҳ, зи буда беҳтар офарем;

      Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,

      Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!

Зи хоки пок суди мо зи ваҳдат аст,

Биё, шукӯҳу буди мо зи ваҳдат аст,

Нишоти мо, вуҷуди мо зи ваҳдат аст,

Таронаву суруди мо зи ваҳдат аст;

      Бародарон, бародарони меҳрубон, ба ҳам шавем,

      Барои шуҳрати диёри нозанин алам шавем!

        Ваҳдати миллӣ ва пойдории он асосан се омили асосӣ дорад. Якум, иродаи матини мардум, ки сиёсати оштии миллиро ҷонибдорӣ мекунад. Дуюм, омили байналмиллалӣ- сиёсати сулҳҷӯёнаи кишварҳо ва созмонҳои байналмилалӣ вобастагӣ дорад, ки ба устувории сулҳ дар кишвари тоҷикон манфиатдоранд. Омили аслӣ ва ниҳоие, ки сабаби ба вуҷуд омадани ин ду омили дигар аст, ин нақши шахсият мебошад.

        Поягузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Президенти кишвар, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳалкунанда буд ва ҳаст. Талошу ҷонбозиҳои Сарвари давлат омили ваҳдату ягонагии тоҷикон гардид. Ваҳдати миллӣ буд, ки ҳазорон фирориёни тоҷик ба ватан баргаштанд. Ваҳдати миллӣ буд, ки Тоҷикистон сол ба сол рушд карда истодааст. Ваҳдат ва ягонагӣ буд, ки дар муддати кӯтоҳ Тоҷикистон ба ин қадар комёбиҳо ва пешравиҳо дар ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқ, дар шаҳру ноҳияҳо ноил гардидааст. Махсусан, шаҳри Душанбе босуръати хеле тез тараққӣ карда истодааст. Ҳангоме ки саёҳону меҳмонони хориҷӣ ба шаҳри зебои мо ворид мегарданд, баъзеҳо дар ҳайрат мемонанд, ки чи тавр ин шаҳри мо дар кутоҳтарин муддат рушт кардааст. Биноҳои замонавии истиқоматӣ, биноҳои маъмурӣ, китобхонаҳо ва осорхонаҳо намуди шаҳри Душанберо зеботар гардонидаанд. Дар пойтахт биноҳои баландошиёна: Китобхонаи Миллӣ, Кохи Наврӯз, Наврӯзгоҳ, майдони “Истиқлол”, мактабҳо ва майдончаҳои варзишӣ сохта ба истифода дода шудаанд. Дар ин ҷо албатта саҳм ва ташаббусу кордонии мири шаҳри Душанбе Рустами  Эмомалӣ, низ ҳалкунанда мебошад.

     Дар тӯли 28 соли ваҳдати миллӣ буд, ки Тоҷикистон ба пешравиҳо ва комёбиҳои бузург дар ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқ ноил гардидааст. Дар ин солҳо, дар кишвар чӣ қадар корхонаҳо, мактабҳо, нақбҳо, роҳҳои нав, пулҳо, варзишгоҳҳо ба истифода дода шудаанд. Нақби“Анзоб”,     “Чормағзак”,  “Шаршар” ва “Дарвоз” сохта ба истифода дода шудаанд.

Дар соли 2025 як нақби дуюм дар ноҳияи Дарвоз бояд ба истифодаи сокинон қарор бигирад.

     Ваҳдати миллӣ буд, ки дар Тоҷикистон барномаҳои бузург рӯйи кор омад. Аз ҷумла, аз гумбасти комуникасии раҳо ёфтани Тоҷикистон. Роҳҳо дорои аҳамияти стротегӣ доштани ҷумҳурӣ мебошад, яъне сохтимони роҳҳои автомобилгарди Ҷануб - Шимол, роҳҳои мошингарди  Душанбе - Кулоб-Дарвоз ба истифода дода шуда буд. Дар соли 2025 бошад роҳи мошингард, аз ноҳияи  Ванҷ то дарвозаи Рӯшон бояд ба истифода дода хоҳад шуд. Инчунин нақшаи стротегӣ дар соҳаи энергетика, сохтимони Неругоҳи  аср - Роғун  бо маром идома ёфта истодааст      

     Бо шарофати сулҳу оромӣ - кишвари мо мунтаззам рушт карда ба пеш рафта истодааст. Дар ҳамаи вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳои кишвар мардум ба бунёдкорӣ, созандагӣ, ободкорӣ диққати махсус дода истодаанд.

      Масалан, агар дар худи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон гирем, шаҳри Хоруғ симои худро сол ба сол тағъир дода истодааст, хонаҳои истиқоматии 9 ошиёна сохта ба истифода дода шудааст. Театри мазҳакави ба номи Меҳрубон Назаров сохта ба истифода дода шудааст, инчунин  биноҳои маъмурӣ, идораҳои давлатӣ, мактабҳо, майдончаҳои варзишӣ дар солҳои 2024 - 2025 биноҳои истиқоматӣ ва маъмурӣ сохта ба истифола дода шудаанд. Дар шаҳри Хоруғ  сохтмони хонаи истқоматии 20 ошёна идома дорад.

      Дар ноҳияи Мурғоб Нерӯгоҳи барқиро соли 2022 сохта ба истифода дода шуд. Ҳоло бошад дар ноҳияи Роштқалъа сохтмони хонаҳои истиқоматӣ ва Беморхонаи вилоятиро сохта ба истифода дода мешаванд. Инчунин дар ноҳияи Роштқалъа Нерӯгоҳи барқии “Себзор” сохтимонаш давом дорад ва солҳои наздик сохтмонаш ба анҷом мерасад ва мушкилоти барқро, ҳам дар ноҳия ва вилоят бартараф хоҳад кард. Ин албатта ба шарофати  сулҳу ваҳдати миллӣ ба амал омадааст.           

 Дар нақша аст, ки имсол ба муносибат Рӯзи ваҳдати миллӣ Нерӯгоҳи “Себзор”-ро ба истифода хоҳанд дод.

     Як мисоли дигаре, ки ба шарофати ваҳдати миллӣ ба вуқуъ пайвастаст, ин сохтмони шоҳроҳи Кулоб -Дарвоз мебошад, ки роҳсозон ин роҳро мутобиқи талаботи сатҳи ҷаҳонӣ ҷавобгу сохта ба истифода додаанд. Инчунин шоҳроҳи Дарвоз- Ванҷ, то даромадгоҳи Рӯшон давом дорад. Сохтмончиён ин шоҳроҳро мутобиқи стандартҳои байналмилаллӣ сохта истодаанд.  Соли 2025 бояд минтақаи шоҳроҳи Ванҷ то дарвозаи Рӯшонро ба истифода хоҳанд дод.  Дар ояндаи наздик сохтмони ин роҳ байни ноҳияҳои Рӯшон - Шуғнон оғоз хоҳад ёфт, албатта ин корҳои бунёдкорӣ ва азнавсозӣ ҳамааш ба шарофати Ваҳдати миллӣ ба амал омадааст.

      Бояд қайд кард шаҳре, ки аз сол 1997 ба худ номи Ваҳдатро гирифт дар ҳамаи соҳаҳо бо суръати тез рушт ёфта истодааст. Дар ин шаҳри зебо низ хонаҳои баландошиёна қомат афрӯхтаанд ва ҳусни шаҳрро дигар карданд. Инчунин шаҳри Турсунзода низ бо биноҳи зебо ва замонавӣ, симои худро дигар карда, саёҳон ва меҳмононро ба худ ҷалб менамояд.  

      Марказҳои маъмурии вилоятҳои Хатлон, шаҳрҳои Бохтару Кӯлоб ва Норак, вилояти Суғд, шаҳрҳои Хуҷанд, Ғафуров, Бӯстон ва Исфара инчунин дар вилояти Бадахошон, шаҳри Хоруғ ва ноҳияҳои он, рӯз то рӯз ва сол то сол обод мешаванд ва мо шаҳрвандон бояд аз ин навсозиҳо фахр кунем, ки Тоҷикистон азиз зеботар мегардад.

     Маркази маъмурии ҳамаи ноҳияҳои вилояти Бадахшон: Дарвоз, Ванҷ, Рӯшон, Шуғнон, Роштқалъа, Ишкошим, Мурғоб ва шаҳри Хоруғ пурра азнавсозӣ карда шуд ва симои шаҳру ноҳияҳоро тамоман дигар шудааст. Ин корҳо албатта ба шарофати сулҳу ваҳдати миллӣ ба вуқуъ омадааст, ки сокинони ин вилоят азнавсозӣ ва бунёдкорӣ мекунанд.

      Шаҳрвандони асилу солимақли Тоҷикистон, махсусан ҷавонон бояд доимо зираку ҳушёр бошанд, нагузорем, ки нохалафон ба пешравии Тоҷикистони азизи мо халал расонанд, Ваҳдати миллиро ҳифз намоем.                    

     Тоҷикстон соҳибистиқлол, ки ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеъаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст, таҳти роҳбарии Сарвари муаззам, Асосгузори Суҳу Ваҳдати миллӣ Эмомалӣ Раҳмон дар миқёси ҷаҳон мақом ва нуфузи хоссае  доранд.

      Аммо мо бояд фаромӯш накунем, ки нооромиҳо дар чандин кишварҳои олам, махсусан дар кишварҳои исломӣ, аз хатарҳои байналмиллалӣ, терроризму экстеремизм сар мезанад ва онҳо ба ҷаҳони мутамаддин таҳдид мекунад. Инчунин он ашхосе, ки дар хориҷа истода, ба тарафи Тоҷикистони азизи мо санги маломат мепартоянд ва намехоҳанд кишвари мо пеш равад ва рушт кунад. Мо бояд бо ин гуна нохалафон муборизаи беҳамто бибарем.

      Сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣ ба таҷрибаи Сулҳи тоҷикон ва саҳми Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳои баланд медиҳанд.

      Бигзор, ҳамеша дар Тоҷикистони азизи мо, сулҳу ваҳдати миллӣ поянда бошад !

      Шиоре, ки аз тарафи Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон гуфта шуда буд, саривақтӣ аст ва мардуми шарафманди тоҷик кӯшиш мекунанд, ки Тоҷикистони азиз бояд дар ҳамаи соҳаҳо; пеш аз ҳама дар сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, кишвари мо намуна бошад ва инчунин азнавсозӣ дар ҳамаи соҳаҳо, аз ҷумла маориф, тандурустӣ, техниологияи муосир, саноат, энергетика ва хоҷагии халқ пешрафта бошад. Тоҷикистон ба пеш !                                     

                                                                       Толибзиё Сафдаршоев,

                                                         ходими илмии

                                                                          Маркази мероси хаттии

                                                                       назди Раёсати АМИТ

Ғиёсов Нурулло Исматович,

профессор, ходими калони илмии

 Институти илмӣ-таҳқиқотии илмҳои

ҷомеашиносии  Муассисаи давлатии

таълимии “Донишгоҳи давлатии

Хуҷанд ба номи акад. Б.Ғафуров”

Дар таърихи лексикографияи муосири тоҷик оғоз аз нимаи дуюми қарни XX то имрӯз силсилаи осори хурду бузург рӯйи чоп омадаанд, ки далели қотеъ аз рушди бесобиқаи ҳамаи навъҳои фарҳангҳо – доиратулмаорифӣ ва филологӣ дар Тоҷикистон мебошад. Барои тақвияти ин фикр метавон аз “Энсиклопедияи советии тоҷик”, “Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоҷик”, “Энсиклопедияи миллии тоҷик”, “Энсиклопедияи хоҷагии қишлоқи Тоҷикистон”, “Донишномаи Сомониён”, “Донишномаи “Шашмақом”, “Луғати нимтафсилии тоҷикӣ барои забони адабии тоҷик”-и устод Айнӣ, “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ” ва ғайраҳо ёд кард, ки дар ин давра ба дасти хонандагон расидааст.

Лозим ба қайд аст, ки машҳуртарин донишномаҳои умумӣ дар таърихнигории форсӣ-тоҷикии қуруни вусто “Китоб-уш-шифо” ва “Донишнома”-и Абуалии Сино (с. тав. 980 - с. ваф. 1037), ки якумӣ ба забони арабӣ ва дуюмӣ ба забони форсӣ-тоҷикӣ навишта шуда буд ва “Мафотиҳ-ул-улум”-и Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Аҳмади Котибии Хоразмӣ (с.тав. 910 - с.ваф. 980) ва ғайраҳо мебошад. Вале ба маънои имрӯзаи ин истилоҳ ва падида чунин намуди фарҳанг дар фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ танҳо дар қарни XX  пайдо шудааст (1, с.19).

Дар баробари ин, дар фарҳангнигории тоҷикии муосир зарурати дигаре ба миён омадааст, ки фарҳангҳои доиратулмаорифиро водор ба халли он мекунад. Бо сухани дигар гӯем, фарҳангҳои доиратулмаорифӣ вазифаи на танҳо додани иттилои комил дар бораи ҳар як моддаи луғавии ба фарҳанг дохилшударо бояд иҷро кунанд, балки дар ҳифзу манфиатҳои миллӣ, эҳёи асолати фарҳангӣ ва суннату анъанаҳои неки ниёгон хидмат намуда, дар тарғиби ғояҳои миллӣ, тақвияти ҳофизаи таърихии тоҷикон, алалхусус ҷавонон, дар боло бурдани сатҳи худогоҳиву ҳуввияти миллӣ, ватандӯстӣ, ифтихор аз таъриху фарҳанги миллӣ саҳми арзанда гузоранд. Аз ҷониби дигар, вазифаи дигари таълиф ва чопи фарҳангҳои диоратулмаорифӣ ба мардум расонидани иттилои воқеии илмӣ, асоснок ва асил дар бораи ҳодиса, падидаҳои таърихӣ, сиёсӣ, адабӣ, фарҳангӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва равандҳои гуногуни дар қаламрави Хуросони Бузург рухдода мебошад, зеро, мутаассифона, аз нигоҳи нодурусту ғайриилмӣ ва дар заминаи принсипҳои вайрону беасос шарҳу тафсир додани ин вожаҳову падидаҳо дар кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ зиёд шуда истодааст.

Аъзои шурои назорати илмӣ барҳақ таъкид мекунанд, ки “Хушбахтона, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини роҳбарӣ дар ростои баланд бардоштани сатҳи худогоҳию худшиносӣ, омӯзишу таҳқиқи мероси гаронмояи аҷдодӣ, тақвияти ҳофизаи таърихии миллӣ ва устувору пойдор сохтани пояҳои давлатдорӣ камари ҳиммат баста, дар ин самт ибтикороти ҷиддӣ рӯйи даст гирифтаанд” (2, с.5). Китобе, ки бо унвони “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик-форс” дар Душанбе дар соли 2024 дар як ҷилд ва ду китоб ба нашр расид, таҳти ҳидоят ва пуштибонии бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мақоми Лоиҳаи миллӣ рӯйи кор омад. Чунонки мураттибони асар қайд менамоянд, “ҳадафи Лоиҳаи миллии “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” бо такя ба сарчашмаҳои муътамади таърихӣ ва дидгоҳҳои мушаххаси илмӣ, инъикосу бозтоби ҳақиқати таърихӣ, ҷуғрофиёӣ, динӣ, мазҳабӣ ва тамаддуни сокинони қаламрави Хуросони Бузург мебошад, ки сарзамини аҷдод ва марзу буми ниёгони бономусу боғурури тоҷикон аст” (3, с.6).

            Дастандаркорони ин Лоиҳаи бузург тасмим гирифтаанд, ки мавзуъҳои доманадор ва гуногунпаҳлӯро, аз қабили таърих ва ҷуғрофиёи Хуросони Бузург, забон ва хат, устура, шеър ва адабиёти қадим, дин, мазҳаб, фалсафаи миллӣ, улуми табиӣ-риёзӣ, осори ҳунарӣ, иқтисод, мусиқӣ ва ҳунари мусиқӣ ва амсоли инро ба сифати масъалаҳои меҳварии тадқиқот дар китобҳои худ матраҳ созанд. Ин аст, ки гурӯҳи корӣ ҷилди нахустини силсилаи “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” дар се қисм таҳти унвони “Феҳристи бузургони тоҷик-форс” ба чоп тайёр карданд, ки ду китоб аз он соли гузашта ба дасти чоп расид. Китоби якум аз моддаи луғавии “Каюмарс” оғоз гардида, дар бораи зиндагӣ ва рӯзгори шахсиятҳои марбут ба силсилаи Пешдодиён ва замони эшон иттилоъ дода, бо Абулмузаффари Самъонӣ – муҳаддис, муфассир ва фақеҳи қарни ХI ба итмом мерасад. Китоби дуюми ҷилди нахустин роҷеъ ба 1200 шахсияти маъруфи таърихии қаламрави фарҳангии Хуросони асрҳои ХI-XVI иттилоъ медиҳад.

            Яке аз вежагиҳои ин донишнома дар усули ҷобаҷогузории моддаҳои луғавии он аст. Тамоми донишномаҳо имрӯз дар кишварҳои мутараққӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, усули алифбоии ҷобаҷогузории маводро риоя мекунанд, ки барои дарёфти мавод барои истифодабарандаи он марғубтарин усул маҳсуб меёбад. Вале мураттибони ин донишнома усули дигар, яъне усули замонӣ ё хронологиро интихоб кардаанд. Аз ин ҷо, донишнома бо “Каюмарс” – нахустин инсон дар ҷаҳоншиносии аҷдоди мо, нахустин шоҳ дар таърихи тоҷику форсҳо оғоз гашта, сипас маълумот дар бораи ашхосе меравад, ки аз лиҳози замонӣ пештар аз якдигар зиндагӣ ва фаъолият кардаанд. 

            Шояд ин вежагии асар аз муҳассаноти дигари ин китоб сар зада бошад. Таҳиягарони асар аз технологияи муосири рақамӣ истифода бурдаанд, ки ба қавли эшон, “бо таваҷҷуҳ ба мушаххасоти ҳуввияти зеҳнӣ ва хислату характери насли наврасу ҷавони имрӯз таҳия шудааст” (3, с.7). Ин маънии онро дорад, ки дар китоб танҳо феҳристи ашхос оварда шудааст, аммо иттилооти илмӣ ва муфассалро роҷеъ ба ин шахсият аз тариқи телефони мобилӣ ё компютер хонанда метавонад ба тавассути рамзе - (QR), ки баъди номи ҳар як шахс ҷой дода шудааст, пайдо кунад.

Ҷилдҳои минбаъдаи Лоиҳа ҳам ба ҳамин шаклу мазмун ба дасти хонандагон мерасад. Зимнан, ин Лоиҳа аз ҷониби Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ сармоягузорӣ мешавад. Дар китоб мо маълумотро дар бораи ашхосе метавонем пайдо кунем, ки мероси гаронарзише ба мо ва умуман тамаддуни ҷаҳонӣ гузоштаанд. Хидмати чунин ашхос на танҳо муассир дар раванди худшиносӣ, худогоҳӣ ва худсозии миллати тоҷик аст, балки бозгӯи нақш ва мақоми тоҷикон дар ташаккул ва рушди тамаддуни ҷаҳонӣ мебошад. Профессор Ш.Солеҳов ба ин лоиҳа баҳои баланд дода, таъкид мекунад, ки мо дар шинохт ва маърифати мақому нақши Хуросони Бузург дар таърихи тамаддуни башарӣ хеле таъхир кардем ва менависад: “Ба ҳамин хотир, имрӯз аз ҳар гӯшаю канори ҷаҳон ва минтақа даъвоҳои ворисият ба фарҳангу тамаддуни ин хиттаи ҳамешасабзи тамаддуни мо баланд мешавад. Аз ин ҷиҳат ҳам, амалисозии давра ба давраи Лоиҳаи мазкур як навъ муҳри хомӯшӣ бар даҳони ин даъвогарон мезанад” (4, с.2).

Аз муҳассаноти дигар ва бисёр муҳимми ин асар таълифи он бо се забон – тоҷикӣ, русӣ, англисӣ ва бо ҳуруфи ниёгон овардани матолиб мебошад. Чунин тарзи додани иттилоъ тақозои замон ва орзуи ҳамаи аҳли зиё буд ва аз ин рӯ месазад, ки бори дигар ва алоҳида ба дастандаркорони ин иқдом ташаккур гуфт, зеро доираи истифодабарандагони онро хеле ва хеле зиёд мекунад ва, аз ҳама муҳим, ҳақиқат ва асли воқеаро ба ҷаҳониён ба тавассути ин забонҳои маъмул дар тамоми кураи Замин ошкор мекунад.

Дар баробари табрики аҳли Лоиҳа бо ин муваффақияти беназирашон дар шиносонидани таърихи Хуросони Бузург, нақши он дар ташаккулу рушди тамаддуни башарӣ ва анҷоми чунин як кори хайр мехостам ду нуктаро таъкид кунам, ки шояд ҳалли он ба фоидаи кор бошад: 1. Усули ҷобаҷогузории мавзуи Лоиҳа, ки усули хронологӣ аст, дарёфти иттилоъро дар бораи шахси замони зиндагиаш номаълумро мушкил мекунад. Барои дарёфти номи ин шахс ва иттилоъ пайдо кардан аз тариқи рамзи муайяншуда хонандаро мебояд, ки бо тамоми китоб ошно шавад. Хуб мешуд, ки минбаъд дар охири китобҳои минбаъда ё дар китоби алоҳида номи ин ашхос ба тартиби алифбоӣ оварда шаванд.

2. “Феҳристи бузургони тоҷику форс” гузоштани китобҳои ҷилди якуми он каме бо шакл ва мазмуни он мувофиқат намекунад. “Ал-феҳрист”-и Ибни Надим, ки шояд ба ҳайати Шӯрои назорати илмии Лоиҳа ҳамчун намуна хидмат карда бошад, аз лиҳози иттилоъ ва ҳаҷми мавод, воқеан ҳам феҳристи бузурги шахсиятҳои то замон ва рӯзгори Ибни Надим зиндагӣ карда аст. Вале китобҳои Лоиҳаи миллӣ ба ҷуз номҳои ашхосро овардан иттилои комилро дар бораи ҳаёт, фаъолият ва осори илмии эшон медиҳад, ки онро метавон маълумоти доиратулмаорифӣ қаламдод кард. Аз ин хотир, асарро “Донишномаи бузургони тоҷик-форс” ном ниҳодан бо матлабу ҳадафҳои он бештар мувофиқат мекард.

Пайнавишт:

1. Ғиёсов Н.И., Нуруллозода Ф. Масъалаҳои назария ва амалияи фарҳангнигории форсӣ-тоҷикӣ. - Хуҷанд: Хуросон, 2024. - 308 с.

2. Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик-форс. Ҷилди I., Китоби I. – Душанбе: Маркази мероси хаттӣ, 2024. - 640 с.

3. Мероси фарҳангии Хуросони Бузург. Феҳристи бузургони тоҷик -форс. Ҷилди I., Китоби II. – Душанбе: Маркази мероси хаттӣ, 2024. - 632 с.

4. Солеҳов Ш. “Мероси фарҳангии Хуросони Бузург” падидаи муҳим ва саривақтӣ дар улуми ҷомеашиносӣ. https://www.facebook.com/groups/ 596960863398767 (санаи муроҷиат 28.04.2025)

(27.08.1953)

Шарқшиноси интернатсионалист

  Олимону кормандони институти Шарқшиносии АИ ҶШС Тоҷикистон, (Ҳоло Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ) дар баробари  пажӯҳиш, нашру бозгардони  адабиёт, таъриху инсоншиносӣ ва сиёсати мамолики Шарқ бо амри Ватан, Роҳабрияти вақт ва замон дар кишварҳои Афғонистон, Эрон, Покистону Ҳиндустон ба  ҳайси дипломат, тарҷумон ва корманди масъул босамар кор кардаанд. Инак, яке аз олимони  дигари интернатсионалистро муаррифӣ мекунем.

         Қосимшо Искандаров – таърихшинос, доктори илм­ҳои таърих, зодаи деҳаи Кеврони ноҳияи Дарвоз. Баъд аз адои хизмати аскарӣ дар соли 1974 ба факултети таъ­рихи Университети давлатии Тоҷикистон ба номи В.И. Ленин (ҳоло ДМТ) дохил гардида, онро бо баҳои аъло хатм намуд.

      Пас аз хатми Донишгоҳ бо роҳхати Вазорати мак­табҳои олӣ ва миёнаи махсус ба шаҳри Қӯрғонтеппа фи­ристода шуд ва солҳои 1979-1981 дар Филиали навташкилёфтаи Институти педагогии Душанбе дар шаҳ­ри Қурғонтеппа ба сифати муаллими кафедраи фанҳои ҷамъиятӣ фаъолият дошт. Тирамоҳи соли 1981 бо роҳ­хати КМ комсомол ба сифати тарҷумони гурӯҳи мушовирон дар Созмони Демократии Ҷавонони Афғонистон то соли 1985 фаъолият намудааст.

        Баъди бозгашт аз Афғонистон ба аспирантураи Институти шарқшиносии АИ Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил гардида, моҳи марти соли 1989 дар Шурои диссертатсионии Институти кишварҳои Осиё ва Африқои Университети давлатии шаҳри Маскав ба номи М. В. Ломоносов рисолаи номзадиро дар мавзуи «Ҷунбиш­ҳои ҷавонон дар  Афғонистон» (солҳои 1945-1988) дифоъ менамояд. Ӯ солҳои 1989-1993 дар Институти шарқ­­шиносӣ ба сифати ходими хурд ва ходими илмӣ фаъолият намудааст. Минбаъд то моҳи феврали соли 2000 дар Институти иқтисодиёти ҷаҳонӣ ва муноси­батҳои байналмилалии АИ ҶТ ба сифати ходими калон, ходими пешбари илмӣ ва мудири сектори Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ машғули тадқиқот буд. Аз моҳи майи соли 2000 дар Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттии АИ ҶТ ба сифати ходими пешбар, мудири шуъ­баи таҳқиқи низоъҳои минтақавӣ, соли 2005 вазифаи мудири шуъбаи таърих ва таҳқиқи низоъҳои мин­тақавӣ ва аз соли 2018 то ҳол саркотиби илмии Академияи миллии илмҳзои Тоҷикистон мебошад.

         Моҳи декабри соли 2004 дар Шурои диссертатсионии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии АИ ҶТ рисолаи докториро дар мавзуи «Ҷун­бишҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон (солҳои 1945-2001)» ҳимоя намуда, соҳиби унвони илмии доктори илм­­ҳои таърих гардид.

        Ҳанӯз ҳангоми кор дар Ҷумҳурии Афғонистон Қ. Искандаров ба омӯзиши таърихи сиёсии ин кишвар дар қарни ХХ таваҷҷуҳ зоҳир намуда, ба омӯзиши сарчаш­маҳо ва ҷамъоварии мавод машғул буд. Ҳамкорӣ бо роҳбарони Созмони Демократии Ҷавонони Афғонис­тон, сафарҳои хизматӣ ба вилоятҳои мухталифи кишвар, ошноӣ бо фаъолияти ҳаррӯзаи ин созмон ӯро водор сохт, ки мавзуи таърихи ҷунбишҳои ҷавонони Афғонистонро мавриди тадқиқот қарор диҳад.

       Соли 1992 нашриёти «Дониш» аввалин монографияи Қ. Искандаровро таҳти унвони «Ҷунбишҳои ҷавонон дар  Афғонистон» (солҳои 1945-1988) нашр намуд. Дар асар дар заминаи таҳлили сарчашмаҳои таъ­рихӣ аввалин маротиба кӯшиши таҳқиқ намудани раванди та­шак­кулёбӣ ва паҳн гардидани ҷунбиши ҷа­вонон дар Афғонистон баъд аз ҷанги дувуми ҷаҳонӣ ба амал бароварда шуд. Муаллиф диққати асосиро ба омӯзиши марҳилаҳои асосии инкишофи наҳзати ҷаво­нон дар ҳаёти сиёсӣ ва ҷамъиятии кишвар равона намуд.

        Дар воқеъ дар нимаи дувуми қарни ХХ дар ҳаёти ҷамъиятии кишвари ҳамсоя нақши ҷавонон хеле муассир буд. Ҷавонон дар кори созмонҳои сиёсӣ ва ҷамъия­тии солҳои 40 ва 50-ум асри гузашта – наҳзати сиёсии «Виш залмиён» («Ҷавонони бедор»), созмонҳои «Ватан» ва «Халқ» саҳми фаъол доштанд. Муаллиф дар рисолаи худ фаъолияти аввалин созмони муташаккили ҷавонон – Иттиҳоди муҳассилини Донишгоҳи Кобулро мусбат арзёбӣ намуда, таъкид менамояд, ки «Иттиҳоди муҳассилон барои табдил ёфтани ҷавонон ба ширкаткунандагони фаъоли наҳзатҳои сиёсӣ дар кишвар асос гузошт».

         Қосимшо Искандаров дар тадқиқотҳои худ бештар ба ҷанбаҳо ва омилҳои сиёсии буҳрони Афғонис­тон, ба хусус масъалаи пайдоиш ва шаклгирии ҷун­биши «Толибон» ва сиёсати онҳо, нуфузи аносири ифротӣ ва ҷангҷӯёни тундрав ба роҳбарияти ин ҷунбиш, сайри таърихи раванди ташаккули ҷунбишҳои исломгаро дар Афғонистон ва минтақа диққати махсус ме­диҳад. Соли 2003 нашриёти «Ирфон» монографияи дигари ӯро таҳ­ти унвони «Афғонистон: Толибон ва ташаккули мар­казҳои террористӣ» ба чоп расонид.

          Дар асари мазкур таъкид ба амал омадааст, ки «низои Афғонистон тулонитарин низои мусаллаҳонаи қарни ХХ аст, ки боиси муҳоҷирати бесобиқаи аҳолӣ, харобии кишвар, куштори бераҳмонаи мардуми бегу­ноҳ гардидааст. Ҳазорон тарбиятгирифтагони ҷанги Афғонистон таҷрибаи куштор ва даҳшатафгании худро дар тамоми ҷаҳон амалӣ мекунанд». Муаллиф барҳақ қайд менамояд, ки ҳамон кишварҳое, ки ин ҷан­ган­даҳоро ба Афғонистон ташвиқ карда, онҳоро сар­моя­гузорӣ фаъолияти онҳоро мебинанд. Ҳамин тариқ ба ақидаи муаллиф байни фаъолияти ҷангҷӯёни «афғонӣ» ва ама­лиётҳои террористӣ дар Арабистони Саудӣ ва 11 сентябри соли 2001 алоқаи мустақим вуҷуд дорад. Китоби «Афғонистон: Толибон ва ташаккули марказҳои терро­ристӣ» дар муддати кӯтоҳ дар шаҳри Пешовари Покистон ба ҳуруфи арабӣ баргардон ва дар Афғонистон ва кишварҳои дигар паҳн гардида буд. Муҳаққиқон ва сиёсатшиносон дар Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон ба рисолаи мазкур баҳои баланди илмӣ доданд.

        Натиҷаҳои фаъолияти бештар аз 20-солаи доктори илмҳои таърих Қ. Искандаров дар тадқиқоти калон­ҳаҷми ӯ – «Ҳизбҳои сиёсӣ ва ҷунбишҳои Афғонистон дар нимаи дуюми асри ХХ» ҷамъбаст гардиданд. Монографияи мазкур ба таърихи зуҳур, ташаккулёбӣ ва та­ҳаввули фаъолияти доираи васеи аҳзоб, созмонҳо ва ҷунбишҳои сиёсии Афғонистон дар нимаи дувуми қар­ни ХХ равшанӣ меандозад. Дар монография дар асоси таҳлили ҳамаҷонибаи сарчашмаҳо ва адабиёти илмии мавҷуда масъалаҳои авзои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Афғонистон, ки дар заминаи онҳо аҳзоб ва созмон­ҳои сиёсӣ ба вуҷуд меомаданд, таъсири омилҳои беруна ба равандҳои сиёсии Афғонистон ва фаъолияти аҳзоби сиёсии кишвар мавриди баҳс қарор гирифта аст.

        Дар китоб дар баробари нишон додани фаъолияти азҳоби гуногуни сиёсӣ моҳияти буржуазӣ, майда­буржуазӣ, коммунистӣ ва миллатгародошта аҳамият до­да, ба раванди паҳн гардидани афкори «исломи сиё­сӣ» ва ташкил ёфтани аҳзоби мухталифи исломӣ ва таъ­сири онҳо ба равандҳои сиёсии ҷомеаи Афғонис­тон аҳамияти хос дода шуда аст.

          Қосимшо Искандаров ба мавзуи таъсири буҳро­ни Афғонистон ба субот ва амният дар Тоҷикистон, муносибат байни Тоҷикистону Афғонистон дар соҳа­ҳои  гуногуни ҳаёти иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва сиёсӣ, бархӯрди ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи ҳалли мусолиҳатомези қазияи Афғонистон, вазъият дар сар­ҳади байни Тоҷикистону Афғонистон ва масъалаҳои дигари муносибати байни ду давлати ҳамсоя таваҷҷуҳи хос дорад. Мақолаҳои навиштааш дар ин мавзуъ дар маҷаллаҳои илмии дохилӣ ва хориҷӣ, аз ҷумла Теҳрон, Алмаато, Луело (Шветсия), Маскав, Киев ва ғайра интишор ёфтанд. Ӯ дар рисолаи аввалин кӯшиши омӯзи­ши ҳа­маҷонибаи таърихи пайдоиш, фаъолият ва такомули ҷун­бишҳои ҷамъиятӣ-сиёсӣ дар Афғонистон аз фаъолияти аввалин созмони сиёсӣ «Виш залмиён» шу­руъ кар­да, то фаъолият ва шикаст хӯрдани ҷунбиши «Толибон» ҷамъбаст мекунад.

          Мавод ва маълумоти зиёдро дар бораи фаъолияти аҳзоб ва ҷунбишҳои сиёсӣ аз олимон, роҳбарон ва фаъолони ин созмонҳо, шахсиятҳои намоёни сиёсӣ ва давлатии Афғонистон – Абдулхай Ҳабибӣ, Бурҳонид­дин Раббонӣ, Аҳмадшоҳ Масъуд, Бабрак Кормал, М. Наҷибулло, Ғулом Дастагир Панҷшерӣ, Сулаймон Ло­иқ, Султон Алӣ Киштманд, Маҳбубулло Кушонӣ, Башир Бағлонӣ ва дигарон ба даст оварда дар тадқиқот­ҳои хеш васеъ истифода намудааст.

        Қосимшо Искандаров на танҳо ба масъалаҳои ҳаёти сиёсии Афғонистон, таъ­рихи гузашта ва имрӯзаи кишвари ҳамсоя, балки ба зин­дагӣ ва фаъолияти шах­сиятҳои намоён, олимон, роҳ­­барони созмонҳои сиёсӣ, фаъолони давлатӣ таваҷ­ҷуҳи зиёд дорад. Вай дар бораи чеҳраи намоёни таърихи муосири Афғонистон, муборизи роҳи озодӣ ва истиқлоли ин кишвар, аъзои ҳукумати Шоҳ Амонуллоҳхон – Муҳаммад Валихони Дарвозӣ, тули фаъолияти илмиву эҷодиаш дар бораи олими намоёни Афғонистон Абдулҳай Ҳабибӣ, роҳбари созмони «Маҳфили интизор», яке аз асосгузорони Ҳизби Халқӣ-Демократии Афғонистон Муҳаммад Тоҳири Бадахшӣ, қаҳрамони миллии Афғонистон Аҳмадшоҳи Масъуд, яке аз роҳба­рони ҷунбиши муқовимати муҷоҳиддин Му­ҳам­мад Исмоилхон ва дигарон мақолаҳои илмӣ ва очерк­ҳои таъ­рихӣ таҳия намудааст.

        Ахиран нашриёти «Ирфон» китоби нави Қосим­шо Искандаров «Нури шаҳри офтоб»-ро аз чоп баровард. Китоб дар бораи саҳифаҳои зиндагӣ, мубориза ва фаъолияти давлатии волии вилояти Балх, яке аз роҳ­барони наҳзати муҷоҳиддин ва аъзои ҳукумати Раббо­нӣ – Ато Муҳаммади Нур ривоят мекунад. Ато Муҳам­мад ҷонибдори фаъоли мустаҳкам гардидани робита ва дӯстӣ миёни мардумони Тоҷикистону Афғонистон буда, бо ташаббус ва дастгирии ин марди наҷиб робита­ҳои мустаҳками иқтисодӣ ва фарҳангӣ миёни вилояти Балхи Афғонистон ва вилояти Хатлон вусъат пайдо менамоянд. 

         Қосимшо Искандаров дар баробари ин фаъолияти васеи илмӣ-ташкилӣ ва ҷамъиятиро пеш мебарад. Вай аъзои кумитаҳои Ҷоизаҳои давлатӣ ба номи Абуалӣ ибни Сино ва Муҳаммад Осимӣ, узви Шурои диссертатсионии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ва Институти шарқшиносии Вазорати илм ва маорифи Ҷум­ҳурии Қазоқистон, узви ҳайати илмии Донишгоҳи Ориён (ш. Мазори Шариф) мебошад. Таҳти роҳбарии ӯ наздики 30 нафар унвонҷӯён рисолаҳои номзадӣ ва доктории худро таҳия ва дифоъ намуданд.

          Қосимшо Искандаровро дар ҷодаи афғонистон­ши­носӣ  корҳои бузургҳаҷмтар ва масъулиятноктар, ки ба осудагии Афғонистон мусоидат намоянд, дар пеш аст. Дар ин роҳ барояш муваффақиятҳои илмӣ ва амалӣ таманнои мост.

Шарқшиноси интернатсионалист

Олимону кормандони институти Шарқшиносии АИ ҶШС Тоҷикистон, (Ҳоло Маркази мероси хаттии назди Раёсати АМИТ) дар баробари  пажӯҳиш, нашру бозгардони  адабиёт, таъриху инсоншиносӣ ва сиёсати мамолики Шарқ бо амри Ватан, Роҳабрияти вақт ва замон дар кишварҳои Афғонистон, Эрон, Покистону Ҳиндустон ба  ҳайси дипломат, тарҷумон ва корманди масъул босамар кор кардаанд. Инак, олимони интернатсионалистро муаррифӣ мекунем.

Абдуллоев Раҳматулло

Раҳматулло Абдуллоев зода ва парвардаи ноҳияи Бохтар мебошад. Маълумоти миёнаро дар мактаби ми­ё­наи рақами 26 ноҳияи Вахш гирифта аст. Солҳои 1974-1979 дар факултети таърихи Донишгоҳи давлатии То­ҷикистон ба номи В.И.Ленин (ҳоло ДМТ) таҳсил на­мудааст.

Баъд аз хатми мактаби олӣ бо роҳхати Вазорати маориф ба филиали Донишкадаи омӯзгории Душанбе ба номи Т.Г.Шевченко (ҳоло ДДОТ ба номи С.Айнӣ) ба шаҳри Қурғонтеппа ба кор фиристода шуд. Солҳои 1980-1991 дар кафедраи фанҳои ҷамъиятшиносӣ, кафед­раи таърих ва иқтисоди сиёсӣ ва кафедраи фалсафа ба сифати муаллим ва муаллими калон фаъолият дошт. Ӯ солҳои 1991-1992 дар кафедраи таърихи нав ва навта­рини Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба сифати кор­омӯз машғули тадқиқот буд. Аз моҳи октябри соли 2002 ба сифати ходими илмӣ дар шуъбаи таърих ва таҳ­қиқи низоъҳои минтақавии Институти шарқшиносӣ ва меро­си хаттӣ фаъолият менамояд.

Дар ин муддат аз моҳи ноябри соли 1981 то моҳи январи соли 1983 ва аз моҳи январи соли 1986 то моҳи июни соли 1988 ба сифати тарҷумон дар гурӯҳи мушо­вирони Шуравӣ дар Афғонистон фаъолият намудааст.

Раҳматулло Абдуллоев ба таҳқиқи мавзуи масъа­лаи миллӣ дар ҳаёти сиёсии Афғонистон, таъсири оми­ли этникӣ ба низои Афғонистон ва нақши миллату қав­ми­ятҳои ин кишвар дар ҳаёти имрӯзаи кишвари ҳамсоя машғули тадқиқоти илмӣ мебошад.

Мавзуи мазкур аз он ҷиҳат ҷолиб аст, ки дар тули тамоми мавҷудияти давлати Афғонистон масъалаи иштироки миллату қавмҳои ғайрипаштун дар мубориза барои озодӣ ва истиқлолияти кишвар, саҳми онҳо дар тараққӣ додани соҳаҳои гуногуни иқтисодиёт ва ҳаёти илмӣ ва фарҳангии кишвар нодида гирифта мешуд ва дар натиҷаи он намояндагони миллату қавмҳои ғайри­паш­тун дар фаъолияти мақомоти идораи давлат камтар саҳм­гир буданд.

Соли 2006 дар нашриёти «Ирфон» рисолаи ӯ аз чоп баромад.^[1] Дар рисола ба масъалаҳои вижагиҳои таърихи ташаккулёбии давлатдорӣ, таносуби миллатҳо ва қавмиятҳои асосӣ дар таркиби аҳолӣ, таъсири низои тулонӣ ба таркиби миллӣ ва саҳми миллат ва қав­миятҳои кишвар дар ҳаёти сиёсии нимаи дувуми қарни ХХ дар Афғонистон мавриди таҳқиқ ва баррасӣ қарор дода шудааст.

Доир ба паҳлуҳои гуногуни мавзуи тадқиқотӣ ма­қо­­лаҳои зиёди Раҳматулло Абдуллоев дар маҷал­ла­ҳои илмии Тоҷикистон ва берун аз он, аз ҷумла дар Маскав, Алмаато, Кобул, Бишкек ба чоп расидаанд.

Илова ба тадқиқотҳои илмӣ Раҳматулло Абдул­лоев ба таҳияи китобҳои дарсӣ барои мактабҳои таҳси­лоти ҳамагонӣ машғул аст. Дар ҳайати гурӯҳи му­ал­лифон му­ал­лифон (Ҳ. Нуриддинов, Қ. Искандаров, Қ. Расулиён) то имрӯз ду китоби дарсии «Таърихи умумӣ» барои синф­ҳои 10 ва 11 чоп гардида, аз тарафи муаллимон ва му­тахассисони соҳаи маориф баҳои баланд гирифтаанд.

Дар рафти таҳияи китобҳои дарсӣ гурӯҳи муалли­фон, аз ҷумла Раҳматулло Абдуллоев бо муассисаҳои илмии хориҷ – Институти ба номи Георг Еккерт оид ба тадқиқотҳои байналмилалии китобҳои дарсӣ ҳамкории зич доранд. Дар соли 2009 Раҳматулло Абдуллоев аз рӯи ду барнома – «Ба роҳ мондани ҳамкориҳо бо киш­варҳои Осиёи Миёна оид ба китобҳои дарсӣ» ва «Ало­қамандии низоъҳо дар Осиёи Миёна, Кавказ ва Мол­дова ва китобҳои дарсӣ дар давраи баъд аз пош хӯр­дани Иттиҳоди Шуравӣ» ба сифати коромӯз дар Ин­ститути ба номи Георг Еккерт, воқеъ дар шаҳри Брау­ншвейги Ҷумҳурии Федеративии Олмон машғули тад­қиқоти ил­мӣ буд.

Раҳматулло Абдуллоев аз оғози соли 2008 то июни соли 2009 котиби илмии Институти шарқшиносӣ ва мероси хаттӣ буда, айни ҳол фаъолияти илмиву эҷодиашро дар Энсиклопедияи миллии тоҷик идома дода истодааст. Бо медалҳои «Миннатдории мардуми Афғо­нис­­тон», «Барои шуҷоати ҷангӣ» ва «Нишони фахрӣ»-и КМ Комсомоли ИҶШС сарфароз гардонида шудааст.