ЦЕНТР ПИСЬМЕННОГО НАСЛЕДИЯ ПРИ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК ТАДЖИКИСТАНА

E-Mail:merosikhatti@inbox.ru

Ҳар таҳаввули сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангие, ки дар марҳалаҳои гуногуни тарихи ҳар кишвару қавму миллатҳо, ки ба ҳукми замон мегузарад, дар адабиёт нақши муассире гузошта мавриди қазовати мхсусе қарор меёбад.

          Дар тули асрҳо баробари дигар мавзуоти ҳали зиндагии ҷомеа, масъалаи ваҳдат, ҳамбастагӣ ва ҳамрайъиву ҳамзабонии халқҳо ва мавзуъҳои ҳассос ва ҳаётан муҳими осори пешвоёни илму адаби гузашта ва муосир мебошад.

          Бузургони илму адаб дар ҷараёни шарҳу тафсири масъалаи ихлос, пайвандҳои якдилӣ, ҳамрайъӣ  дар ҳама бахшҳои зиндагӣ зарур ва ҳатмӣ дониста, ба ташвиқ ва таблиғи онҳо пардохтаанд.

          Ваҳдате, ки миёни халқҳо дӯстӣ ва сулҳу салоҳ барқарор намуда, амали дар тору пуди ҳаёти аъзоёни ҷомеа натанад, мардум огоҳона моҳият ва суду ягонагиро дарк накунад ва ҳадафи муштарак падид наояд, танҳо cамти  фаъолияти худро шинохта ва мувофиқи талаботи ин марҳилаи ҷадиди таърихӣ таъин намуда ба саҳми он дар пешрафти умур имрӯз ва фардои зиндагии навин арҷе ва шукронае қоил мебошад, дигар аст.

Гузаштагони мо, ки перомуни ваҳдат ва иттифоқ сухан рондаанд, дӯстӣ ва рафоқатро сиёсати усулан дурусти мамлакатдориро асоси пойдории давлат ва амнияту осоиши мардумон дар мақоми васф оварда, чандин масоил ва мавзуоти маънавии дигарро ба он пайванд шинохта, ба тарзи кулл назари худро дар саҳифаҳои осорашон баён намудаанд.

Шоҳбайтҳои Рӯдакии бузургвор, ки дар ин мавзуъ эҷод кардааст дар дарозои таърих аз аср ба асре чун ҳикмати бобоӣ аз соле ба соле, чун андарзи аҷдодӣ, чун сухани ноби дирӯзӣ дар ҳама маҳфилҳо, гирдиҳамоиҳо, нишастҳои хосаи расмӣ, меҳмондориҳои расмӣ ва ғайрирасмӣ, даври ҳамоишҳои хонаводагӣ вирди забонҳо мебошанд. Байтҳои зайл аз силсилаи ҳамин гуна  абёт аст:

 

Ҳеҷ шодӣ нест андар ин ҷаҳон,

Бартар аз дидори рӯйи дӯстон.

Ҳеҷ талхӣ нест бар дил талхтар,

Аз фироқи дӯстони пурҳунар.

 

Файзи дидори дӯст, нишаст ва  масаррати аз дидори дӯст ҳосил омада ниҳоят ҷонбахш ва фараҳафзо буда, дар вазъу муҳите, ки ҷомеа ором, дӯст ва якдилу якзабон бошанд, пояҳои ваҳдатро истеҳком мебахшад. Ҷойе ки дӯстӣ ҳукмфармо бошад, ҳеҷ боке аз рӯйи додани парешониҳо ва ташвишу изтироби хатари зуҳури ҳаводиси номатлуб пайдо нахоҳад буд.

Дӯст сипари дӯст ва дӯстӣ сипари ҳамдилон ва якзабонон зери ливои ваҳдат хоҳад буд.

Ҳаким Фирдавсии бузургвор дар асари мондагори худ “Шоҳнома”, таълим ва таъкид менамояд, ки набояд аз дӯстӣ ҳақиқии якдилу якниҳод, ҳеҷ чизро дареғ набояд дошт:

 

Надорӣ дареғ он чи дорӣ зи дӯст,

Агар дида хоҳад, агар мавҷу пӯст!

 

Чунин дӯстон шоистаи эҳтиром ва боварӣ мебошанд, зеро эшон бо маслиҳату машварат раҳнамудҳои хайрандешона дӯстро, мардумонро дар маҷмуъ ба ҷодаҳои хайру савоб, одамият ва иттиҳоду иттифоқ раҳсипор хоҳад намуд.

Ба қавли Ибни Сино  ва Саъдӣ  аз дӯстони дурӯй, дуранг, мунофиқ ва фитнаангез хоса душмандӯст дурӣ бояд ҷуст.

Ибни Сино мефармояд:

 

Бо душмани ман чун дӯст бисёр нишаст,

Бо дӯст набоядам дигар бор нишаст.

Парҳез аз он шакар, ки бо заҳр омехт,

Бигрез аз он магас, ки бар мор нишаст.

 

Саъдӣ фармудааст:

 

Бишӯй эй хирадманд, аз он дӯст даст,

Ки бо душманонат бувад ҳамнишин.

                                                                                       

          Устод Рӯдакӣ ҳам дар мақоле ҳамин матлабро қаблан бо алфози дигаре чунин гӯшрас сохта буд:

 

Яке олуда бошад, ки шаҳреро биёлояд,

Ки аз говон яке бошад, ки говонро кунад рихан.

 

Аз ин тоифа дурӣ гузиданро дар ин байт маслиҳат додаст. Дурӣ ва безорӣ аз чунин, бо қавли устод  “олудаҳо”,  зарур ва ҳатмӣ мебошад, зеро  бадамалиҳои онҳо иттиҳод ва фазои дӯстона ва хайрхоҳонаи ҷамъиятро хароб хоҳанд кард.

Бузургони пешин гаштаву баргашта таълим додаанд ва таъкид намуданд, ки  “ёриву дӯстӣ ва ёрони мувофиқ ва дӯстони содиқ кун, ки дӯстии дӯстони кисаву коса ва дӯстиву ёрии ёрони пиёлаву наволаро бақое нест.”

Фирдавсӣ ҳамон ғояти иттиҳод ва иттифоқро дар байте дигар бо обут тоби тозатаре чунин ба қалам овардаанд:

 

Агар пушт яксар  ба пушт оваред,

Бару буми душман ба мушт овардед.

 

Ҳамин матлаб дар “Шоҳнома” бо нақшу нигори дигар ва рангу бӯйи дигар ва таъкиди зарурат ва нерӯи азими ваҳдат омада, хонанда ва шунавандаро ба ягонагиву якдилӣ, ба фикру андеша ва идрок водор месозад:

 

Чу ҳампушт бошед бо ҳам равон,

Яке кӯҳ кандан зи бун бартавон.

 

Саъдии бузург  падари мавъиза, омӯзгори хислатҳои ҳасанаи инсонӣ, ваҳдат, иттиҳод ва иттифоқ чунон ки болотар хотирнишон гардид, тамоми сокинони паҳнои ҷаҳонро, на як кишвару халқеву қавму қабилаеро зарур ва ҳатмӣ мешуморад, ба оромӣ ободӣ, сулҳу салоҳ ва пешрафти ҳамаро дар ягонагӣ, ҳамраъйӣ ва ҳаминонӣ медонад. Қитъаи

    

Бани одам аъзои якдигаранд,

Ки дар офариниш зи як гавҳаранд.

Чу узве ба дард оварад рӯзгор.

Дигар узвҳоро намонад қарор,

Ту к-аз меҳнати дигарон беғамӣ

Нашояд, ки номат ниҳанд одамӣ!

 

намунаи барҷастаи ин муддаост.

          Нахли дӯстӣ ба ақидаи вай сайри якдилӣ, ваҳдат ва амну рафоҳият ба бор хоҳад овард, фосилаҳо, дуриҳо ва ҷудоипазириҳоро, уқдаҳо,  кинаву адоватро аз миён бардошта, ақлҳоро ба ҷойгоҳи меҳр, сафо ва самимият, улфат ва ҳамдилӣ табдил хоҳад дод.  Мирзо Абдулқодири Бедил ҳам ба пайравӣ, тақвият ва таъйиди назари Саъдӣ  ҳушдор медиҳад, ки аз қудрати иттифоқ. ки нерӯи тавоно ва назир аст, набояд ғофил шуд.

    

Аз қудрати  иттифоқ ғофил нашавӣ,

Дандонҳо сангро ба ҳам мешикананд.

 

            Ёриву бародарӣ, дӯстӣ ва рафоқат, ҳамкорӣ дар бахшҳои  мухталифи  ҳаёт бо ёрони мувофиқ дӯстони содиқ бояд кард, зеро дӯстии ёрони кисаву коса ва ёрии ёрони пиёлаву наволаро чунон ки таъкид шуд, баҳое нест.

    

Дар шумори ёр касеро шумор,

К-ӯ бувад андар ғаму шодит ёр.

 

Ва дӯстиву ҳамдилӣ  силсилаи гуфторҳои ҷолибе дорад, ки дар тарбияи маънавии инсон ниҳоят судманд ва дар зиндагии воқеии ҳаррӯзаи ҳар фард нақши муассире хоҳанд дошт.

          Ин бузургмард  ҳикмат ва андарз таълим медиҳад, ки нерӯи ҷамъият ва ваҳдати ӯст. Вай мисол меорад, ки риштаҳои ҷудо-ҷудоро ба осонӣ метавон  канду пора–пора  карду фурӯ нишонд.  Аммо чун ин торҳо ба ҳам пайванданд, қувва ва нерӯи дигар дармеёбанд, то ба ҳаде мерасад, ки ҳатто паҳлавони номдор Исфандиёр ҳам онҳоро  аз ҳам канда наметавонад.

          Дар қитъаи дигар низ шайхи бузургвор  ҳамин мавзуи иттиҳод, иттифоқ, дӯстӣ ва ҳамбастагиро бо дарназардошти аҳамияти фавқулода бузургаш дар зиндагии ҷомеа, бо обу тоби дигар барҷастатар, ошкортар ва фаҳмотар, таъкид намудаанд:

    

Чун шамъ шавад панҷ ангушт,

Гарданд ба фарқи душманон мушт.

Ҳар панҷа зи ҳам ҷудо бимонад,

Ҳар тифл шикастанаш тавонад.

 

Дар аксари нобасомониҳои  иҷтимоӣ ва умуман парешониҳои вазъи  зиндагӣ, заволи давлатдорӣ ва гурехтани назми шерозаи робитаҳои миёни мардумон, коҳиши суръати пешрафтҳои илмӣ ва фарҳангиро дар намондани ё саҳеҳтараш заъфи нерӯи иттиҳод ва иттифоқ чун омилҳои асосии рушду такомул дида ва ёдрас намудааст.

          Саъдӣ, чунон зикр шуд, чун марди  ҷаҳондида, гарму сарди рӯзгор кашида, талху шӯри зиндагӣ чашида ва мардумони гуногун аз ҳар қавму қабила дида ва ҳикоёту ривоёти зиёде шунида то ба ҳадде иттифоқ, иттиҳод ва нерӯи азими ҳамбастагиро зарур медонад, ки гашта ва баргашта онҳоро таъкид менамоянд.

          Дар байте ӯ ин мавзуъро дунбол карда, боз як бори дигар ёдоварии онро лозим медонад. Дар ҳамин такрор ҳам аҳамияти ваҳдат, якдиливу ҳамрайъиро махсус қайд карда мегузарад:

      

Ришта то яктост, онро зӯри золе бугсилад,

Чун дуто шуд, оҷиз ояд аз гусасташ Золи зар!

Гул ки танҳо бӯйи, охир хушк гардад з-ӯ димоғ,

В-ар шакар танҳо хурӣ, ҳам гарм гардонад ҷигар.

З-ин ду танҳо ҳеҷ қувват н-ояд андар ҷону дил,

Қуввати ҷонрову дилро гулшакар беҳ гулшакар!

 

Гулшакар, яъне қанду шакари бо гулоб навъе аз гули садбарг, ки аксар чун даво дар баъзе бемориҳо, хосса ҳангоми бемории дил истифода мешавад. Имрӯз ҳам ин маъҷун дар кишвари мо ва мамолики ҳамҷавору ҳамсоя чун Эрон, Афғонистон, Ҳинду  Покистон ва амсоли инон мавриди истеъмол мебошад.

          Ҳукмрон ба қавли Саъдӣ ва дигар арбобҳои номии гузашта бояд дурандешӣ, бомулоҳиза ва доно бошад, ҳамбастагии халқҳоро мустаҳкам нигоҳ дорад, дӯст аз душман ва ҳақро аз ботил тафовут шинохта тавонад. Ваҳдат ва ҳамбастагии ҳалқҳо, комёбиҳои онҳо дар бахшҳои гуногуни сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии ватан, сулҳу салоҳ, дӯстӣ ва рафоқат миёни ҳама сокинон устувор ва самимона бошад.

          Саъдӣ дар бисёр қисматҳои осораш таъкид менамояд, ки “Ба наздики ман сулҳ беҳтар зи ҷанг”

          ё худ:

    

Агар сулҳ ҷӯяд адӯ сар мапеч,

В-агар ҷанг ҷӯяд, инон бар мапеч!

                       

Байти машҳури Саъдӣ ин матлабро равшан, фаҳмо ва қаноатбахш инъикос  менамояд:

    

Ба ширинзабониву ҳилму хушӣ,

Тавонӣ, ки пиле ба мӯйе кашӣ.

 

          Бояд дар амри ҳимояти ватан, ободӣ ва шукуфоии он, ҳамчунин дигар масоили мубрами зиндагӣ, ҳама якдилу якраъй, ҳамзабон, ҳамдӯш ва ҳамсадо бошанд ин ҳол дар ҳама мавридҳо чунон ки болотар таъкид шуд, гарави пирӯзӣ ва комёбиҳо хоҳад шуд:

    

Агар ду бародар ниҳад пушт ба пушт,

Тани кӯҳро хок монад ба мушт.

          Саъдӣ чун омӯзгори хислатҳои ҳасанаи инсонӣ, иттиҳоду якпорчагии одамонро шарти асосии осудагӣ ва амну рафоқати халқҳо  ва ободии мулк  медонад.  Ӯ ваҳдат ва иттифоқи  тамоми сокинони паҳнои ҷаҳон,  на як  кишвару на як маҳаллу  халқеву қавму қабилаи ҷудогонаро зарур ва ҳатмӣ мешуморад. Вай ин ғояро ба таври ҷиддӣ, ҳатмӣ ва бо назардошти аҳамият ва зарурати умумибашарии он таблиғ менамояд.

          Қитъаи зайл, ки дар боло чун мисол оварда шуда буд, ҳақиқати ин матлабро бори дигар собит хоҳад кард.

          Ҳоло такрор ҳам бошад, он қитъаи таърихии ҷовидонаро бори дигар ёдовар мешавем:

    

Бани одам аъзои якдигаранд,

Ки дар офариниш зи як гавҳаранд.

Чу узве ба дард оварад рӯзгор.

Дигар узвҳоро намонад қарор,

Ту к-аз меҳнати дигарон беғамӣ

Нашояд, ки номат ниҳанд одамӣ!

 

Яке аз омилҳои муҳими истеҳкоми пояҳои ваҳдати миллӣ, иттиҳод ва иттифоқ, таъмини ягонагии ишқу  алоқаи марду зан дар ҷомеа илова бар дигар омилҳо, усули саҳеҳ ва одилонаву оқилона мамлакатдорӣ, давлатдорӣ,  шеваҳои куҳани аслӣ ва раиятпарварӣ  мебошад.

          Мардумон дар шахси роҳбарон, масъулини идораи мулк муттакои худро мебинанд ва аз ин илҳом ёфта, дар беҳбудии ҳоли ватан ва сокинони он камари саъю кӯшиш бештар, қавитар мебанданд, шавқи зиндагӣ, инсонвор  зистан, дӯш ба дӯши ҳам гузошта, дар ҳалли масоили муҳимми зиндагӣ якдил будан, онҳоро комёбиҳои тоза ба тоза дар ҳама ҷабҳаҳо ноил мегардонад.

          Яке аз омилҳои дигари истеҳкоми пояҳои ваҳдат, илова бар он чи ки инсон ба хотири шукуфоии ватан, осудагии ҳамнавъон, тарбияи насли наврас, ба гуфти Саъдӣ тарки дарандахӯӣ, тиработинӣ, дилозорӣ ва номеҳрубониҳо намоянд ҳамаро ёру бародари хеш бубинад ва эҳтиром намояд,  аз бегонагиҳо, фитнаҳо, хусуматҳо, нотавонбиниҳо сарфи назар кунад, ҳаддалимкон  дар боби тавсиа ва истеҳкоми пояҳои дӯстӣ, ҳифзи ҳуқуқи якдигар, молу ҷони ҳам ва хушнудиву хушҳолии фарзандон саҳмгузор бошанд.

           

Саъдӣ ба инсон хитоб  намуда мефармоянд:

 

Агар ин дарандахӯӣ зи табиатат бимирад,

Ҳама умр зинда бошӣ ба равони одамият.

 

Одамон бе дастгирии якдигар, меҳру улфат миёни ҳамдигарӣ хушбахт нахоҳанд буд:

    

Як гули мақсуд дар ин бӯстон,

Чида нашуд  бе мадади дӯстон.

           

Саъдӣ гаштаву баргашта нерӯи азими ваҳдат ва якпорчагиро таъкид намуда, ба ин восита аҳамияти ҳаётии онро таблиғ ва гӯшрас менамояд.

          Дар қитъаи машҳури зайл ин матлаб боз чунин ба қалам омадааст:

    

Пашша чу пур шуд  бизанад пилро,

Бо ҳама мардиву салобат, ки ӯст.

Мӯрчагон гар бикунанд иттифоқ,

Шери жаёнро бидаронанд пӯст.

          Саъдии бузургвор чун дигар суханварони номии гузашта  ва муосир дар маслаки башардӯстӣ, хайрхоҳӣ ва савобандешии худ нисбат ба инсон, хоса инсони нек фаъол ва хайрандеш устувор ва пойдор аст. Ин ҳисси некхоҳӣ ва некандешии ӯ сарорсари осор ва афкору андешаҳои ӯро фаро печидааст.  Ӯ дар ҳақиқат мунодии сулҳу оштӣ, осудгӣ ва ягонагии халқу меҳани азизаш буд. Ин суханвари фарзона мусовоти ҳамаи мардумон ва нажодҳоро ба миён гузошт, ки дар қитъаи шеъри машҳураш “Бани одам” нақши ҷовидонӣ баст.

          Ин дар зоти худ даъвати ҳама халқон ба иттиҳод, иттифоқ, якдилӣ, ҳамзабонӣ, дастгирии ҳамдигар, дилсӯзӣ ва ғамхорӣ ба ҳамнавъон, муоризаи дастаҷамъӣ алайҳи ғосибон, тороҷгарон, фитнаангезон буд ва ҳасту хоҳад монд.

          Дар мулоқотҳо ва баёнияҳояш Президенти муҳтарами кишвар, Пешвои муаззами миллат муҳтарам  Эмомалӣ Раҳмон доимо дар бораи ҳамбастагӣ, ваҳдати ягонаи миллати тоҷик ҳарф зада аз минбарҳои бонуфузи дунё кишвари соҳибистиқлоли моро, ки дар фазои  ваҳдату ягонагӣ, сулҳу субот ва якдигарфаҳмӣ рӯ ба инкишоф аст, ба ҷаҳониён муаррифӣ карда истодааст. Ин аст, ки имрӯз Тоҷикистон макони дӯстдошта ва дидании ҳазорон мардуми хориҷи кишвар қарор гирифтааст. Ва ҳамчунин мояи ифтихори тамоми тоҷикони бурунмарзӣ қарор дорад. Чашми умеди онҳо ба сӯйи Тоҷикистон аст. Ҳеҷ як қувва қудрати онро надорад, ки ваҳдату ягонагии мардуми тоҷикро барҳам занад. Тоҷикистон ватани сулҳу амонист.

            Ман мутмаинам, ки минбаъд ҳам садҳо ҷилд китобҳо навишта хоҳад шуд.

           

Сайдхоҷа Ализода,

н.и.ф., ходими пешбари илмии

Маркази мероси хаттии АМИТ

 

Имрӯз (30.05.2024) дар “Кохи Вадат” мулоқоти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои муаззами миллат – Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли илм ва маориф доир гардид. Дар ин мулоқот олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, устодони макотиби олӣ, намояндагони вазорату идораҳои гуногуни давлатӣ ширкат варзиданд.

Пешвои муаззами миллат – Эмомалӣ Раҳмон нахуст дар бораи дастовардҳои беназири кишвар дар тули 30 соли даврони истиқлолият маълумоти ҳаматарафа дода, қайд намуданд, ки имрӯз ҷомеаи мо барои боз ҳам рушду тараққӣ карданаш ба олимону мутахассисони варзида ниёз дорад. Вазифаи аввалиндараҷа ин аст, ки тамоми ташаббусҳое, ки дар самти ихтироъкорӣ пайдо мешавад бояд дастгирӣ карда шаванд. Кадрҳои илмии ҷавони болаёқат дар ҳама соҳаҳои илм ҷалб карда шаванд. Мо бояд роҳро барои рушду пешравии ҷомеаи солим ҳамвор созем. Ҳадафи асосии мо, таъкид намуд, Пешвои миллат, тамоми шароитҳоро барои инкишофи илм ва тақвияи зеҳнӣ омода намоем. Чунки илм яке аз соҳаҳои муҳимми пешрафти кишвар мебошад.

Пешвои муаззами миллат дар бораи рушди тамоми соҳаҳо дар кишвар маълумот дода, дар муддати на чандон зиёд дар бораи дастовардҳои кишвар ҳарф зада, ба тариқи муқоиса рушди кишварро дар тамоми соҳаҳо дар нисбати 70-соли гузаштаи замони Иттиҳоди шуравӣ маълумот доданд. Воқеан барои ҳар як зиёии кишвар мояи ифтихор аст, ки Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон як кишвари дар вартаи ҳалокат қарорёфтаро аз сирф бунёд сохт ва бо талошҳои шабонарӯзаш имрӯз он ба як кишвари шинохта дар сатҳи байналмилалӣ қарор гирифт. Ҳамаи дастовардҳои беназир дар мулоқот мавриди арзёбӣ қарор гирифт.

          Президенти кишвар ғамхории ҳаматарафаи худро дар ҳимояи илми тоҷик ва олимони тоҷик баён карда  қайд намуданд, ки баъд аз пош хӯрдани Ҳукумати Шуравӣ қариб дар аксари ҷамоҳири собиқи Шуравӣ академияҳои улум барҳам дода шуданд, аммо новобаста ба шароити сахттарин мо нагузоштем, ки ин ниҳод дар Тоҷикистон аз байн равад. Ба хотири ҳифзи илми тоҷик ва олимон талош намудем, ки  академияи илмҳо барпо монад.

          Мо олимон аз ғамхории ҳамаҷонибаи Пешвои муаззами миллат сипосгузорем, ки барои олимони машҳури кишвар стипендияи махсус таъйин карданд. Илму олим дар Тоҷикистон маҳз бо туфайли ғамхории ҳамаҷонибаи раҳбари кишвар хор нашуд ва олимони тоҷик пароканда нашуданд.

          Пешвои муаззами миллат дуруст таъкид намуданд, ки вазъи имрӯзаи илм ва тарбияи кадрҳои ҷавон дар соҳоти гуногуни илми тоҷик нигароникунанда аст. Президенти кишвар қайд намуданд, ки ба хотири кумаки ҳаматарафа ба илми тоҷик Комиссияи олии аттестатсионӣ таъсис дода шуд, то ин ки олимони ҷавони тоҷик тавонанд рисолаҳои номзадӣ ва доктории худро дифоъ намуда, барои миллату кишвар хизмат кунанд. Аммо рафти омодасозии мутахассисони ҷавон нигаронкунанда аст. Нуқсонҳо вуҷуд дорад. Кадрҳо кам ҳимоя карда истодаанд. Истеҳсолот, хоҷагшии қишлоқу корхонаҳои саноатӣ ба олимон ниёзи калон доранд. Тадқиқотҳои илмӣ дар истеҳсолот хело кам татбиқ карда мешаванд.

          Дар мулоқот Президенти кишвар таъкид карданд, ки ҳамеша олимон дар мадди назари мо қарор доранд. Садҳо нафар олимони кишвар қадрдонӣ карда шудаанд.

          Ба хотири самарабахш гаштани илми тоҷик, қайд намуд Пешвои миллат, таҷдиди сохтори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон зарур аст. Технологияи замонавӣ дар  лабораторияҳо,  озмоишгоҳҳо умуман вуҷуд надорад ва намерасад. Паркҳои технологӣ хело кам аст. Имрӯз магистранту докторантҳо ҷойи таълим гирифтан надоранд, ки ин ҳам як таъсири манфӣ дар тарбияи олимони ҷавон расонида метавонад. Мо бояд пеш аз ҳама барои онҳо тамоми шароиту имконотро фароҳам биёрем. Сатҳи ниҳоят пасти кормандони илмӣ ба он оварда расонидааст, ки ягон тадқиқоти мушаххас иҷро нашудааст.

            Президенти кишвар дар бораи нарасидани мутахассисони варзида дар соҳаҳои гуногун ибрози назар намуданд. Аз ҷумла таъкид карданд, ки имрӯз Тоҷикистон ба геологҳои варзида ниёз дорад. Кишвари мо дорои тамоми сарватҳост. Танҳо геолог метавонад, ки ин сарватҳоро ба манфиати халқу кишвараш дасрас кунад. Солҳои сол онро дигарон истифода мебурданд.

          Мо солҳои сол қайд карданд, Пешвои миллат, шоҳиди ҳол будем, ки на ҳама вақт ҷавонон аз тарафи калонсолон ҳаматарафа дастгирӣ карда мешаванд. Баъзан шояд аз бахилӣ ҳам бошад. Дар ҳамин замина ба суннатҳои волои гузаштагонамон ишора карда аз аҳли илм, ки дар толор ҳузур доштанд  даъват карданд, ки ҳамон мактаби устод ва шогирдро бояд эҳё кунем. Ин анъана дар таърихи халқи мо пайванди бесобиқа дорад. Ҳеҷ кас ва ҳеҷ чиз абадан намемонад. Кас ҷойгузини каси дигар мешавад, яъне шогирд ба ҷойи устод, таъкид намуданд.

          Пешвои миллат хайрхоҳона аз раванди сусти ҳимояи корҳои илмӣ нигаронӣ намуда, таъкид карданд, ки барои дастгирӣ ва рушди илми тоҷик ҳамаи шароитҳо муҳайё карда шавад ва боиси хушист, ки ба кумитаи сохтмони кишвар дастур доданд, ки барои омода намудани лоиҳаи бинои нави академияи илмҳо бо машварати олимон кашида шуда, дар он тамоми имконотҳо барои рушди ояндаи илми тоҷик ба инобат гирифта шавад.

          Дар ин мулоқоти таърихӣ Пешвои муаззами миллат аз олимони кишвар даъват намуданд, ки дар таблиғ ва ташвиқи дастовардҳои сиёсиву иҷтимоии кишвар бетараф набуда, бо ҷомеа ҳамеша дар алоқа бошанд. Мардумро тарбия кунанд. Дар бораи сару либоси миллӣ ва зуҳуроти номатлуб, пайравӣ ба фарҳанги бегонаро дар кишвар мавриди интиқод қарор дода,  аз олимон тақозо намуданд, ки дар бораи таърихи либоси миллӣ намунаҳои он дар гузашта тадқиқотҳои илмии густурда  намоянд. Мо бояд аз тоҷик будани худ ифтихор кунем. Мардумро ба омӯзиш ва китоб хондан бояд ташвиқ кунем. Таъкид намуд, Пешвои миллат. Хонандагон, ки дар озмунҳо ҷойҳои намоёнро ишғол кардаанд бо онҳо кор барем. Маҳз мо метавонем, ки аз байни чунин лаёқатмандон барои ояндаи ва пешбурди илми кишвар кадрҳои болаёқат омода созем. Бояд мо сазовори унвони Устод бошем.

Сайидхоҷа Ализода,

ходими пешбари илмии ММХ

 

(Чанд андеша дар ҳошияи мақолаи узви вобастаи АМИТ, профессор  Саймумин Ятимов ”Муаллими ман”.Фейсбук.05.05.2024)

 

Наҷмиддин Шоҳинбодов,

ходими илмии Маркази мероси хаттӣ

 

                                                                 “Инсон ҳамеша аз онҳое меомӯзад, ки

                                                                  дӯсташ медорад. Онҳоеро, ки мо аз онҳо

                                                                    меомӯзем,  муаллим номида мешаванд, аммо на

                                                                    ҳар касе, ки ба мо таълим медиҳад, сазовори ин

                                                                     ном аст”

                                                                                         (Иоганн Волфганг Гёте).

 

Шабакаҳои иҷтимоӣ  (Фейсбук) мисли баҳр  ҳастанд. Дар ин баҳр мори заҳрдор, тимсоҳи одамхӯр, наҳанги  хунхор, шамшермоҳӣ ва моҳии устухонхӯр мавҷуданд. Аммо моҳии тиллоӣ  низ ҳаст, ки тасодуф ба шасти одам меафтад.  Дирӯз аз “баҳри Фейсбук” моҳии тиллоӣ ба шасти зеҳни ман афтод. Мақолаи публитсистӣ, аниқтараш надиктар ба эссеи   узви вобастаи АМИТ, профессор Саймумин Ятимов таҳти унвони “МУАЛЛИМИ МАН” ҳайкали бузургтарин инсони ҷомеа-муаллимро тарошидааст. Мо то ба ҳол симо, хислату асолати таърихии муаллимро кашф накардаем. Ба он мисли “Сарбози гумном” саҷда мекунем, аммо сурату сирати ӯро намебинему намедонем. Инак публитсист ва олим   Ятимов сурати “муаллим,одами  соҳибақли давронсоз” (Надежда Крупская) хеле моҳирона ва табиӣ кашидааст.  “Ҳамаи  одамон муаллими дӯстдошта, муаллими зишти хешро доранд. Танҳо онҳое, ки фақат 6 сол умр дидаанд, муаллим надоранд” (Луи Арагон). Саймумин Сатторвич аз байни 5 миллион муаллим  дар симои Усмон Раҳмонов сурати нави инсонсозро офаридааст. 46 сол қабл муаллими ҳамаи омӯзгорони Бадахшон Шоҷон Шонаврӯзов (Ёдаш ба хайр) дар бораи муаллим китобе навишт. Тибқи ҳисоб  ӯ то ҳамон сол (солии 1978) ҳисоб карданд, ки дар Тоҷикистон 840 ҳазор омӯзгор дар 68 сол ба ин касб машғул буданд.  Ҳамаи ин теъдод мисли ду қутб- мусбат ва манфӣ барои шогирдон буданд. Муллими ман  Муборакқадам Некқадамов қариб ҳар рӯз такрор мекард. “Агар шумо савод нагиред, 250 сум маоши муаллим бароям ҳаром аст”. Баръакс муаллими   ҷуғрофия (Номашро зикр намекунам), мегуфт:  “Шумо  хонед ё нахонед, ба дарс меоед ё намеоед, ман 270 сумамро мегирам”. Публитсист  Саймумин Ятимов муллими деҳотии қаноапешаву содиқ ба касб, сабуру доно ва инсоншинос ва дар маҷмуъ соҳиби  тамоми ахлоқи ҳамидаи инсониро дар Усмон Раҳмонов  пайдо кардааст. Ва аз рӯи ин мақола  рассом ва ё ҳайкалтарош мисли “Модари миллат” асар эҷод кунад. Барои наслҳои фардо бояд  ҳайкали муаллимро созем. Бахусус дар давроне, ки дунёи технология, иттилоот, адабиёт электронӣ,  иттилооти маҷозӣ маърифат бузургии муаллимро ба умқи фаромӯшӣ бурдааст. Ва дар ибтидои солҳои навадум муаллим аз зинаи шуҳрат поин афтод. “Маро муҳтоҷии муаллим ба гӯштфурӯш сахт асабонӣ мекунад” (Чингиз Айтматов) Муболиға не, воҳима  низ намекунем, вале мо симои муаллимро аз осори  Арасту, Лев Толстой, Уинстон Черчил, Низомӣ, Саъдии Шерозӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Аҳмади Дониш, Мао Дун, Антон Макаренко, Мирзо Фатали Охундов, Эмомалӣ Раҳмон омӯхтем. Вале “муҳандиси бузурги руҳи  шогирдон” ин кашфиёти илми ҷомешиносӣ ва фалсафаи муосир аст, ки С. Ятимов пажӯҳиш намудааст. Ва он чиз ҷолиб ва боиси тарғиб аст, ки то ба ҳол мо муаллимро чун “меъмори равонии шогирдон” наомӯхтем. Ҳатто дар ягон китобҳои педагогика  ва психологияи 70 солаи мо дар ин бора ишора накардаанд. Дар ин бобат кишварҳои Аврупо нисбатан пешсаф шуданд. Аз қарни 18 муаллим дар макотиби Аврупо ба омӯзиши хислату равони шоирон даст задаанд. “Бузургтарин шодии муаллим он аст, ки шогирдаш ӯро таърифу тавсиф мекунад. Ман зиндагиро аз шогирдон омӯхтам.  Ман асабоният, куштани ғазаб, нафрат ба хушунатро  аз тифлакону талабагони мактаб  омӯхтам” (Шоир ва нависнади Англис Шарл Бронте).

Имрӯз ҳамаи шахсияти бузурги фаннӣ, император, шоир адиби ҷаҳон алломаҳо аз замони Руми қадим то ҳол муаллими дӯстдошта  мисли Усмон Раҳмонови худро доштанд. Аз байни садҳо муаллим ва ё даҳҳо муалим танҳо як Усмон Раҳмонов маҳбуби умум мегардад. Ва боз ба ин шарафи бузург дафъатан не, пас аз 80 сол насиб мешавад. Шояд Усмон Раҳмонов ягон унвону подоши моддӣ надошта бошад. Аммо имрӯз руҳи ӯ хуҳшол мешавад, ки мисли С. Ятимов шогирдро ба комол расондааст.

Олим Саймумин  Ятимов хеле моҳирона, ҳамзамон оқилона, зеҳну тафакурро ба баҳс мекашад. Мақоми тарбия, таълим ва афзалияти онҳо дар ҷомеа чӣ гуна аст, ҳамаи муаммоҳои камолоти инсонро фаро мегирад. Мактабро бори аввал Ятимов чун сохтор, муассисаи  муҳими ҷомеа ва давлат ба мади аввал гузоштааст. Дар асл ҳам  мактаб аз масҷид, донишгоҳ, оила, фарҳанг, ҳаргуна бунёду иншооту муассисаҳо болотар аст. Муаллифи дақиқназар  тарбияро аз таълим авлотар медонад. Ва онро чанд зина  болотар гузоштааст. Дар  ин самт С. Ятимов  “Дучархаи нав”-ро усткорона таъмиру таҷдид менамояд. Тарбия дар муҳит, оила, ҷойи кор, донишгоҳ аз тарбия дар мактаб маншаъ мегирад. Ин назаряи тарбияи  спартинии қадимро дар Руми қадим, Юнони қадим васеъ истифода мекарданд. Тарбия таълимро суфта ва ҳадафманд менамояд. Таълими бе тарбия “саратон”-и  ақл буда, самар нахоҳад дод. Овардаанд Шоҳи Оламгир хост писарашро мунаҷҷими аср кунад. Аз Юнон устоди  мунаҷҷими маъруф  оварданд . 5 соли расо шоҳписар таълим гирифт. Шоҳ дар хатми мактаб хост  писарашро имтиҳон кунад. Ва дар кафи дасташ ангуштариро пинҳон крда, аз писараш пурсид, ки дар дастам чӣ пинҳон аст?

Писар каме фикр карда бо забони хоида гуфт:

-Дар кафи дастатон чизи гирд аст. Дарунаш сурох аст.

-Офарин, писарам, акнун бигу дар дасти ман  чӣ ҳаст?

-Дар дастатон санги осиё аст, падар.

Шоҳ амр дод, ки мунаҷҷимро ба дор кашанд.

Мунҷаим ба Шоҳ гуфт:

-Ман ба писарат донишу таълим додам. Аммо тарбия ақлу заковати ӯ дар дасти Шумо буд. Таълим дуруст муайян кард, ки дар дастатон ҷисми гирд ва сурох буд. Аммо тарбияи ақл наход то ин дарҷа кунд бошад, ки дар кафи даст пиҳон кардани санги осиёбро нафаҳмад!

Ва бори нахуст пажӯҳиши С.Ятимов  иллат ва нуқси шикасти рушди чомеаро дар ибтидои Истиқлолияти давлатӣ  кашф мекунад. Дар ҳақиқат вақте фосилаи байни таълим ва тарбия дароз мешавад. Ва он (солҳои навадум) агар канда шавад, мо бо созандаи ҷомеа не, бо сузандаи ҷомеа рӯ ба рӯ мешавем.

Таърих дар ёд дорад, ки  чунин бархурд фоҷиаи маънавӣ, фалокати моддии ҷисмониро ба вуҷуд овардааст. Масеҳияти асри 11 замони шукуфоии Исломи сӯйи Шарқ бо таълими васеъ дар Калисо ва маҳдудияти тарбия Масеҳиятро  ба буҳрони маънавӣ дучор кард. Соли 1054 калисоҳои Рум ва Масеҳияти шарқии патриархати Византияу Константинопол аз ҳам ҷудо шуда, парчам кинаву адоват  ва меморандуми  ихтилофро барафрохтанд.Таълими фарогири оммавиро мактаб ба уҳдаи Калисо партофта, тарбия ба мадди дуюм афтид. Ин фалокат то ҳоло ҳам бо вуҷуди оштии расмии соли 1965 фарҳанги бузурги маънавии Масеҳиятро ба буҳронҳои шадид  дучор намуд. Маҳз  зиёиёну рушанфикрони тоҷик аз таҷрибаи Эрон, Афғонистон дар Тоҷикистони солҳои навадум  тавассути ташкилоту аҳзоб, ҷунбишҳо мисли ТЭ ҲНИ (Ин ташкилот дар Тоҷикистон ва аксари мамалоики ИДМ мамнуъ аст), “Лаъли Бадахшон”, Ҳизби Демократӣ, “Рӯ ба рӯ”, “Имом Ҳусайн” таълими хатти ниёгон, улуми динӣ, ормонҳои соф тундгароёни миллиро васеъ ба роҳ монданд. Дар як шабонарӯз тамоми лавҳаҳо ва шиорҳо дар шаҳр ба хатти форсӣ китобат ва овехта шуданд. Бо иборае дар коғаз давлати исломии Тоҷикистон таъсис ёфт. Даҳҳо мактабҳои динӣ кушода шуданд. Таълим сари тарбияро хурд. Ин ҷунбишҳо алакай соли 1991 идоранашванда шуданд. Аз нисф зиёд таълимгирандагони чунин мактабҳо тарбияи тундгароӣ гирифтанд. Ва дар таърихи дунё исломро ниёзманду муҳтоҷи ҳизб намуданд. Магар ақлу заковати  пайғамбари авалину охирин ислом ва чор тан хулафои дин ба ин нарасид. “Роҳнамоӣ ва аз рӯйи ақида  ва мазҳаб мардумро  гирд овардан ду бор ба ғалаба  ва сад бор ба мағлубият мебарад” (Дидро).

        Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷашни Иҷлосияи 16 Шурои Олӣ хеле оқилона гуфтанд: “Созмону ташкилотҳои мухталиф танҳо ба ҳадафи ба даст гирифтани қудрати сиёсӣ мардумро ба инқилоб таблиғ мекарданд”. Фалокати аз тарбия фаромӯш карданро бори аввал чун файласуфи иҷтимоии рӯз ҷомеашиноси маъруф С.Ятимов дар ин мақола зикр мекунад. ”Дар мавриди фаъолияти мактаб гуфтан мушкил аст, ки  дар ҷойи  аввал таълим ё тарбия меистад? Ин мафҳумҳои  якдигарро пурракунанда мебошанд. Бе якдигар вуҷуд дошта наметавонанд. Дар ин маврид метавон баҳс кард. Лекин ба андешаи  мо дар ин ҳолат, тарбя дар ҷойи аввал меистад”. (С. Ятимов “Муаллими ман” Фейсбук. 05.05.2024).

        Ин ақидаро метавон нуқта  ба назарияи  хатои даврони эҳёи Аврупо номид. Дар солҳои навадум ҳангоми таълими  саросемавор ақлу заковат, ва тарбия тафаккурро фаромӯш карданд.  Дар як мактаби динии он давр  мисраҳои маъруфи Мавлонои Балх:

Дил ба даст овар, ки ҳаҷҷи Акбар аст,

Аз ҳазорон Каъба як дил беҳтар аст.

Каъб бунёди Халили Озар аст,

Дил гузаргоҳи ҷалили Акбар аст.

Ин дубайтӣ чун даъвати куфр эълон шуд. Зеро таътим дар ин мактаб аз тарбяи пеш гузашт.

Агар хонандаи закитабъ  каме  ақибтар силсилаи маҷаллаҳои “Илм ва амнияти миллӣ”-и профессор С.Ятимов таваҷҷуҳ мекард, моҳияти илмии тарбияи инсон чун зиёии даврон чун ташаккулдиҳандаи идеологияи миллӣ собит намуд. Мафҳум,  аниқтараш назрияи  саҳми инфиродии муаллим дар мактаб чун парчамдорони таълиму тарбияро педагоги рус Антон Макаренко кашф намуд. Аммо ормонҳои марксистии сотсиализми  муттарақӣ, колективизм ва барномаҳои ташкилотҳои чамъиятиро дар мадди аввал гузоштанд. Ман ҳеҷ гоҳ фишангу омилҳои молиро сабаби аз байн рафтани эътибор ва мақоми муаллим  дар ҷомеа  ҳисоб намекунам. Ин зарба аз ҷониби  идеологияи он замон, ки кори тарбияро аз мактаб бардошта ба дӯши ҳизб гузоштанд. Ин  мактаб ва муаллимро  ба бетарафӣ расонд. Муаллим аз таълиму тарбия ба мубаллиғу ҷорчии сиёсӣ табдил ёфт.

Мақолаи “Муаллими ман” як навъ дастур ё низомномаи пайдо кардани зиёии содиқ ва мутафаккири деҳотӣ аст. Ё худ барои ман ин “Манофеи инсоншиносии асил” аст. Акнун пас аз мутолиаи ин мақола  ҳар кас ҳам аз пайи ҷусутуҷӯи  Усмон Раҳмонови худ мешавад. Ман аз ҷумла Усмони худамро пайдо кардам. Муаллими азизи ман  Муборакқадам куллан Усмон Раҳмонов аст.  Маҳз Усмон Раҳмонов барои музд, шуҳрат ва сарват заҳмат намекашид. Садоқат ва эътиқод он чуноне  устод С.Ятимов дар мақолаи шарҳи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлис Олии кишвар соли 2023  тафсир намуд, омили худогоҳии миллӣ маҳсуб мешавад. Дар ин ҷо боз бори дигар кашфиёти С.Ятимов оид ба омӯзиши равонии шогирдон ёдрас мекунам. Ман мутмаин ҳастам, ки шояд аз байни 30 нафар ҳамсинфони С.Ятимов ва шояд 500 нафар шогирдони Усмон Раҳмонов танҳо 20 фоизаш аз маҳорату садоқати Усмон Раҳмонов баҳра бурда бошанд. Бигзор як кас дарк карда бошад. Ин бузургтарин дастоварди муаллим Усмон Раҳмонов аст. Муаллим Усмон Раҳмонов дар тасвири С.Ятимов бо ибораи “Бо тифлон-тифлона, бо пирон-пирона бархурд намудан, мушкилкӯшои кори педагог аст”. (В.Схомлинский). Риоя мувозинати бархӯрд ба синну соли мухталиф ин нишони фазилати олии инсонӣ мебошад.

       Таассуф ва нигаронии устод С.Ятимов аз нуқси китоби дарсии “Таърихи Тоҷикистон” (Сад афсус мо то ҳол ҳам “Таърихи сиёсии  Тоҷикистон”-ро дар шакли комил  эҷод накардем) асоси воқеӣ дорад. Таърихи 32 солаи даврони Истиқлолияти  мо, ки тавассути Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 9 мероси бузурги таърихии Тоҷикистон  моли ЮНЕСКО шинохта шуданд, номукаммал аст. Чанде пеш директори Маркази мероси хаттии АМИТ Раҳматкарим Давлатов дар як ҳамоиши байналмилалӣ мақолаи “Бозёфт ва тадқиқоти археологӣ-шакли  инъикоси воқеияти таърихӣ” (С. Ятимов “Мероси ниёгон занҷири тиллоии васли тамаддунҳо”. Душанбе, “Меъроҷ Граф”. 2023. С.34)  беҳтарин мақолаи кашф ва пажӯҳиши улуми бостоншиносоӣ ва ҳафриёти қадима номида, онро чун васоити таълим ба маҷмуаи мақолаҳои барномаи ЮНЕСКО оид ба ҳифзи мероси ҳуҷҷатӣ шомил кард. Чаро ин мақола то ҳол чун васоити таълимӣ истифода намешвад?

        Акнун биёед амалан аз ин публитсисти илмӣ ё худ тарҳи сохтан, эҷод кардани ҳайкали “муаллими рӯз” андеша кунем. Пас аз мутолиаи ин публитсистика ман имони комил дорам, ки мисли офаридани симои Модар дар ҳайкал бояд ҳайкали “Муаллими гумном”-ро эҷод кунем. Барои сохтани ҳайкали муаллими ҳамин мақола лоиҳаи  асосӣ хоҳад шуд.

Имрӯз бояд ҳамаи зиёиёни номдор “Усмон Раҳмонов” худашонро пайдо кунанд. Ҳар қадар Усмонҳо зиёд шаванд, ҳамон қадар шогирдони тундгарои чаправ кам хоҳанд шуд.

        Ва дар фарҷом андешаҳоямро бо иқтибосе аз номаи  Ҷавоирлаъл Неру ба шогирдаш тақвият мебахшам: “Онҳое ки барои Ватан ва майҳандӯстӣ ҷонфидоӣ  ваъда медиҳанд , афсона ҳаст. Онҳое, ки Ватанро  барои манифати хеш дӯст медоранд, хиёнат ҳаст. Ва онҳое, ки муаллими атрофро ситоиш мекунанд, ватандӯсти асиланд. Бешак олими ҷомешинос, ҷомеаҷунбон, марзбони рақами аввали мо-Саймумин Ятимов  бори дигар садоқату ватанадӯстиашро намоиш дод.

 

 

Хуҷова Мавҷуда,

 ходими пешбари илмии Шуъбаи

матншиносӣ, таҳқиқ ва нашри мероси хаттӣ

 

          Сӯзании Самарқандӣ шоири тавонои асри XII буда, дар миёни ҳамасронаш аз ҷумлаи шоирони пурмаҳсул ва машҳур маҳсуб меёбад. Ин шоири тавоно ҳам дар адаби порсӣ ва ҳам адаби тозӣ соҳиби қареҳаи баланди эҷодӣ буда, бо истифодаи вожаҳои зебо аз ҳар ду забон аз худ мероси адабӣ ба ёдгор гузоштааст. Аз Сӯзании Самарқандӣ то замони мо «Девон»-е боқӣ мондааст, ки бо саъй ва эҳтимоми Забеҳуллоҳи Сафо дар Теҳрон ба чоп расидааст. Девони шоир шомили қасоиди комилу муқтазаб, ғазал, рубоӣ, тарҷеъбанд, таркиббанд, марсия ва қитъа мебошад, ки ин ҳама аз маҳорати шоирии Сӯзании Самарқандӣ шаҳодат медиҳад.

Манзаранигорӣ дар ашъори Сӯзанӣ ҷои махсусро ишғол мекунад. Васфи табиат аз ҷумлаи он мавзуъҳоест, ки гумон аст ягон адиб дар эҷодиёти худ онро сарфи назар карда бошад. Сӯзании Самарқандӣ чун дигар абармардони сухан фасли баҳор, ки табиат аз нав зинда гардида  ба худ ранги дигар мегирад ва сабзаю гулҳо аз пайванди ҷасади ҳеҷи замин мерӯянд, бо маҳорати баланди суханофаринӣ дар ашъораш тасвир кардааст. Маҳз манзараҳои мафтункунандаи табиати рангин аст, ки бо сиру асрори ҳайратовари худ илҳоми ҳазорҳо адибонро меорад. Адибони гуногун васфи табиатро гоҳе аз барои он мекунанд, ки манзараи зебоеро боз зеботар баён кунанд, агар гӯшаи торикеро равшан тасвир карданӣ бошанд, пас талош мекунанд, он ҷо нуре ёбанду онро хотирмон ба қалам диҳанд. Вобаста ба табъ, завқ ва истеъдоди асарофарии шоир инчунин андозаи меҳре, ки ӯ ба табиати зинда дорад, ҳар як гӯшаи ҷое, обу дарахту сабзаи маҳале, шукуфтани гулҳои чамане, навои паррандаҳои зебопару хушхони боғе, тобиши муъҷизамонанди фаслҳои сол ва мисли онҳо сурати тоза, ҷолиб ва мафтункунандаро мегиранд:

Фасли баҳор бо ман нозук чу барги гул,

Лашкар бурун задам чу гули сурх дар баҳор,

То комгор гардам бо душманони мулк.

Як сӯ шудам зи барги гули сурх комгор.

Ҳангоми гул зи луъбати гулрух ҷудо шудам,

Дар дида висол халидам зи ҳиҷри ёр.

 

Фасли баҳор, канори сарв, мурғи пор, хуррам биҳишт, санами майгусор, садои чаҳ-чаҳи булбул ва бӯйи гул барин ибораҳои шоиронаро истифода бурда, Сӯзанӣ ашъорашро хело зебою хонданӣ ба ҷилва додааст: 

                                               

Ду булбуланд модаву нар бар канори сарв,

Бар сарв мода лаҳн занад бар чанор бар.

Гӯяд яке, ки соли нав омад зи пор беҳ,

Май порсол нав кунад аз мурғи пор бар.

Гӯяд, ки бори дигар хуррам биҳишт шуд,

Эй боғбон, ба кас ду баста мадор дар.

Эй ошиқ, андар ою гул афшон ба рӯи даст,

В-андар ҳам ор бо санами майгусор сар.

Май хур ба гирди боғу гул комгор гир,

Бе мӯру мор нест гули комгор гар.

 

На танҳо шоирон, балки  ҳамаи одамон, алалхусус онҳое, ки эҳсоси воқеии зебопарастӣ доранд бо гул  барин мӯъҷизаи табиат рӯ ба рӯ шуданро чун лаҳзаи дарёфти роҳату хушҳолӣ эҳсос менамоянд. Зебоӣ,  нозукиву нафисӣ ва рангорангиву хушбӯии ин муъҷизаи ҳайратовари табиат табъи инсонро ҳатман шод мегардонад. Баробари руйи гулро дидан  олами дигари андешаҳо инсонро фаро мегирад. Як лаҳза аз ташвишҳои зиндагӣ  инсонро дур месозад ва ба дунёи зебоиҳо ворид месозад.

Навбаҳори тоза пайдо кард рангу бӯи хеш,

Бигрифт аз боди мушкин гул ниқоб аз рӯи хеш.

Бӯстон чун ҷилва зад гулро ба тарафи ҷӯи хеш,

Кард гул ошиқ ҷаҳонро ба рухи некӯи хеш.

Мурғи дастонзан ба лаҳни халқ дастонгӯи хеш,

Хонд аз гулбун ба гулбун ёри худро сӯи хеш.

 

Инчунин  ҷашни бостонии Наврӯзро, ки рамзи зиндадилӣ, шавқу муҳаббат, файзу баракат, дӯстиву рафоқат, ваҳдату якдигарфаҳмӣ, ки дар фасли зебои сол баҳор бо як ҷаҳон шукӯҳу шаҳомат ҷашн гирифта мешавад, ҳамчун вориси беҳтарини фарҳанги миллӣ бо як маҳорати баланди суханофарӣ дар ашъораш  васф кардааст:

    

Эй чун гули Наврӯз ба рухсору ба боло,

Бар сарви сарафроз сарафрозиву фирӯз.

Гар сарви гулат хонам, монӣ ба гулу сарв,

Мафроз сар аз кибру рух аз кина маяфрӯз.

Фасли баҳор айёме, ки одамон ба ҳамдигар бояд зебоӣ бахшанд, бо сухани ширин, бо муҳаббат, бо ғамхории худ. Баҳор фасли муъҷизаҳо, афсонаҳо, ишқу муҳаббат, шодиву нишот ва интизориҳои тоза аст.
Бесабаб баҳорро арӯси сол ва  рӯҳбахшу рӯшангари қалбҳо наномида анд.Тамошои боридани борони найсон аз паси оинаи хона    таскинбахш асту ҳаловати тасвирношудание дорад. Ё берун меоиву қатраҳои борон ба рӯят дона-дона мерезад. Аҷаб эҳсоси хушест. Дасти одамӣ чунин зебоиро эҷод накардаву нахоҳад тавонист. Он субҳ хуш аст, ки аз хоб бар мехезӣ ва хонаро рӯшантар аз ҳар вақти дигари сол дармеёбӣ. Кӯчаи пур аз гилу лой ва баргҳои зарди дарахтон, ки дар чанд моҳи тирамаҳ бо осори худ манзараи начандон фараҳбахше сохта буд, дар ин субҳ қабои сабзу сафеду ҷилодоре ба бар кардааст, ки ба дилҳо як ҷаҳон фараҳу шодӣ ато мекунад.

Фасли баҳор бо тамоми зебогиҳояш, бо нуру ҷилояш  аз ҷониби Сӯзании Самарқандӣ тараннум карда шудааст:
         Дар шеъри дигар шоир ибораҳои шоиронае чун «наргиси хушбӯй», «дари дидор», «бӯю ранги сунбулу дебо», абри найсон», «шанбалиду бунафша»-ро сохтааст, ки тасвири ҳунармандонаи фасли шукуфоии сол баҳори нозанин аст ва шоир ин манзараҳоро бо маҳорати баланди суханофарӣ тасвир кардааст:

 

Наргиси хушбӯй боз аз хоби хуш бедор шуд,

Чашми бедидори ӯ боз аз дари дидор шуд.

Дар чаман бо шанбалиду бо бунафша ёр шуд,

Сабза чун дебову гул чун нофаи тотор шуд.

Бӯю ранги сунбулу дебо-ш бӯстонхор шуд.

Бӯстонорой ҳам баззозу ҳам аттор шуд.

Абри найсон ройгон ғаввоси лӯъ лӯбор,

               То ба каффи роди мамдӯҳам зананд ӯро масал.

         Сӯзании Самарқандӣ аз тасвирҳои зебои фасли баҳор дар  ғазали худ аҷаб баҷо истифода кардааст, ки ин аз маҳорати баланди суханофарии ӯ дар адабиёт дарак медиҳад. Вай дар ин шеъраш аз тамоми манзараҳои зебою дилфиреби фасли баҳор, ки диққати бинандаро ба худ мекашад, истифода бурда, ашъорашро хеле хонданӣ ба ҷилва додааст.

Аз ин ҷо хонандаи ашъори Сӯзанӣ ба як зуддӣ дар тасвирҳои шоирона ва тараннуми зебоиҳои нотакрори табиати зебои фасли баҳор моҳиру ҳунарманд будани шоир баҳои арзандаи хешро мегузорад. Яке аз мавзуъҳои ашъори шоир тараннуми зебогиҳои табиат ва фаслҳои табиӣ мебошад, ки бо эҳсосот ва дарки баланди шоирона сароида шудааст. Дар тасвири масъалаҳои табиат шоир на танҳо ба тарафҳои мусбат ва зебогиҳои табиат диққат додааст, балки он масъалаҳои риққатовари табиӣ, ки дар порчаи зер зимистони қахратунро, ки фасли аз байн рафтани тамоми зебогиҳои табиат, аз ҷумла гулу себаргаю гиёҳҳо мегардад ва фасли баҳорро, ки табиат аз нав зинда мегардад муқобил гузошта, як навъ мавриди тасвир ва таваҷҷуҳи худ карор додааст, ки  порчаҳои зер ин фикрро тасдиқ мекунанд:

 

Зинда шуд хоки зимистонкушта аз боди баҳор,

Соқиё, з-он оби ҳамчун нор афрӯзон биёр.

Хоки бӯстонро бидеҳ з-он оби оташгун насиб,

То кунад ҳар шохсореро чу масте бодсор.

З-обгин бахти равон Кайхусрави оташҳашам,

“Ганҷи бодовард” кард аз ботини хок ошкор.

Хок аз об, абр аз боди сабо фарзанд ёфт,

Лолаи минотани қатрондили оташгузор.

        Дар воқеъ, аз ашъори  Сӯзании Самарқандӣ пай бурдан мумкин аст, ки шеър аз зиндагӣ ба вуҷуд меояд. Ҳар чизи зебо, ки метавонад рушд кунад ва ба дилҳо роҳ ёбад  натиҷаи зиндагист. Исботи ин гуфтаҳоро дар ҳар як мисра шеъри шоир метавон дарёфт:

 

Бар ихтиёри халқ сафар кардам ихтиёр.

Ҷустанд халқ ранҷи ман аз меҳрубони хеш,

Ман ранҷашон кашидаму бар худ кашида бор.

Ранҷест ин ки чун ба ҳақиқат нигаҳ кунам,

Ноз асту роҳат аз паси ин ранҷи бешумор.

Эй гулбуни нишоти  ман зи роҳи меҳр,

Бе ман мабош тозиву бар гул макун канор.

То ман чу аз сафар бирасам аз рухони ту,

Пур гул кунам канори худ, эй чун гули баҳор.

         Сӯзании Самарқандӣ бо корбурди ибораю таркибҳои зебое, ки ба деияти куллии шеърро таъмин кардаанд, ба шеър навию тозагӣ мебах шад. Ҷое ӯ вожаи зоҳиран зебои «мушкбор»-ро тобиши зебои шоирона додааст:

 

Эй сарви руста, аз тарафи ҷӯйбор бар,

Бар сарву маҳ силсилаи мушкбор бар.

Эй луъбати бадеу нигори бадеи чин,

Бар сурати ту фитна ба Чин дар нигор бар.

 

Дар ин порчаи шеърӣ Сӯзанӣ аз ибораҳои «сарви руста, лӯъбату нигор, сурати Чан» бо маҳорати баланди суханофаринӣ истифода бурда , ашъорашро пурмазмуну зебо ва хонданӣ ба қалам додааст.

Ишқу муҳаббат як неъмати бузурги илоҳист. Сӯзании Самарқандӣ дар пайравӣ ба шоирони забардасти адабиёти форс-тоҷик махсусиятҳои баҳори нозанинро, ки арӯси сол ба ҳисоб меравад, дар ғазалҳои ошиқонааш аҷаб зебою бамаврид сурудааст. Вай дар ғазалаш бо хитоб ба маъшуқи маҷозияш мегӯяд, ки фасли баҳор шудааст ва маъшуқаи хешро ба сӯи боғ, ки пур аз гулу ёсуманҳост, даъват мекунад, ки бо вай рози дил гӯяд. Сӯзанӣ дар идома мегӯяд:

 

Фасли баҳор гашт берун ой сӯи боғ,

В-аз боғ боз хонаи дил беғубор бар.

Бингар, ки фарри боғ гул аст, эй нигор, бас,

Кафро тиҳӣ мадору ба тангу каф ор бар.

Ду булбуланд модаву нар бар канори сарв,

Бар сарв мода лаҳн занад бар чанор бар.

 

Ё дар ҷои дигар мефармояд:

 

Ёри маро хати бунафшазор баромад,

Бӯи бунафша зи ҳадди ёр баромад.

Ёр сар аз шарм чун бунафша фурӯ бурд,

Гирди гулаш то бунафшазор баромад.

Ба дилам зи зулфи беқарораш якчанд,

Ишқ фуруд омаду қарор баромад.

Ба сари зулфаш нагашта кор ба як сӯ,

Хат чи бало буду бар чӣ кор баромад.

Сабза ба олам зи навбаҳор барояд,

Ба лаби ӯ сабза бе баҳор баромад.

        Фасли баҳор дар тасвири Сӯзании Самарқандӣ гоҳе бо эҳтиром дар муносибат, фикру андеша, заволи ишқ ё муҳаббат ба инсонҳо ва зиндагӣ ва мисли ин образҳои мусбӣ низ ҳамроҳ аст. Аммо тавре дар мисолҳои боло дидем, Сӯзанӣ баҳор, гул, сабза, ёсуман, оби ҷӯйбор, булбул, чашмасорро ҳамчун рамзи покию нафосат, умеду интизориҳои нав, айёми муъҷизаҳо ва зиндашавии табиат ва солимию бардамии инсон маънидод кардааст:

 

Эй чун гули наврӯз ба рухсору ба боло,

Бар сарви сарафроз сарафрозиву фирӯз.

Гар сарви гулат хонам, монӣ ба гулу сарв,

Мафроз сар аз кибру рух аз кина маяфрӯз.

 

    Дар бисёр маврид шоир доир ба гул ҳамчун растание, ки дар мавсими баҳор мешукуфад ва тез хазон мешавад, маълумоти кофие доштааст. Дар заминаи ин маъно Сӯзанӣ инсонро низ чун гул медонад ва таъкид бар он менамояд, ки зиндагию умри инсон бояд мисли гул тару тоза ва зебо бошад. Бо ин гуфтаҳояш ба баъдинагон ҳушёр медиҳад, ки дар зиндагӣ инсонҳо бояд ба қадри якдигар бирасанд ва сӯҳбати якдигарро ғанимат донанд, мисли гул тару тоза, зебо, хурсандиовару хушбӯй, боназокату бо латофат… бошанд. Яъне шоир тавонистааст, ки бо овардани маънои аслии вожаи гул, ки дар фасли баҳор мерӯяд, онро бо умри инсон нисбат диҳад. Ба маънои маҷозӣ омадани вожаҳои ифодагари гул ва навъҳои он дар ғазалиёти Сӯзанӣ бештар ба назар мерасад. Чуноне ки ба мо маълум аст, дар адабиёт гул ҳамчун як образи машҳур ифода меёбад, ки шоир зебоӣ, хушбӯйӣ, латофат ва назокатро ба назар гирифта, маъниҳои тозае гуфтааст:

Хонандаи ашъори Сӯзанӣ  метавонад аз накҳати гулҳое, ки шоир дар шеъраш тасвир кардааст, лаззат бубарад.

Беҳтарин мисраҳои шоир низ дар бораи гули хушбӯй ва навъҳои он ва зебогиҳои ин гули худрӯй, ки дар фасли баҳор мерӯяд, гуфта шудааст:

 

Фасли баҳор бо ман нозук чу барги гул,

Лашкар бурун задам чу гули сурх дар баҳор,

То комгор гардам бо душманони мулк.

Як сӯ шудам зи барги гули сурх комгор.

Ҳангоми гул зи луъбати гулрух ҷудо шудам,

Дар дида висол халидам зи ҳиҷри ёр.

Бар ихтиёри халқ сафар кардам ихтиёр.

Ҷустанд халқ ранҷи ман аз меҳрубони хеш,

Ман ранҷашон кашидаму бар худ кашида бор.

Ранҷест ин ки чун ба ҳақиқат нигаҳ кунам,

Ноз асту роҳат аз паси ин ранҷи бешумор.

 

Ё дар ҷои дигар:

 

Оби равшан тира гашт аз жолаи абри баҳор,

Хоки тира гашт равшан аз фурӯғи лолазор.

Абри найсонро ба бор овар дурри шоҳвор,

Ғунча аз шӯхӣ ба бар бигрифт он дурро бабор.

Лолаи сероб дар найсон пур аз рангу нигор,

Дурҷи дурри шоҳвор аст аз ақиқи обдор.

Гуфтаи лола-ст ё Раб бо лабу дандони ёр,

Гар набадӣ тирадил чун хасми деҳқони аҷал.

 

         

Сӯзании Самарқандӣ дар эҷодиёташ ҷабру ҷафои золимон, худписандӣ, беғамӣ барин хислатҳои ношоистаи баъзе ашхосро танқид намуда, рафторҳои онҳоро ба чор фасли сол монанд кардааст. Инсонҳои суханчину иғвогарро ба фасли тирамоҳ, инсонҳои бадқаҳру бадтинатро ба фасли зимистон, инсонҳои ростқавлу поквиҷдон, зебою ошиқро, ки зиндагиро бо тамоми паҳлӯҳояш дӯст медоранд, ба фасли баҳори нозанин ва қутоҳии умри дурӯғро ба хазони тирамоҳ ташбеҳ дода, таълим медиҳад, ки инсон ҳеҷ гоҳ дурӯғ нагӯяд ва суханчинӣ накунад, ҷавонмарду, одамдӯст, боинсофу адолатхох, хайрхоҳу саховатманд, бомаърифат, ғамхори халқ бошад.

Сӯзании Самарқандӣ ҳамеша сарбаландона зистанро ситоиш мекунад. Дар баъзе шеърҳояш гуфтааст, ки ҳангоми талхию ногувориҳо бояд навмед нашуд ва ба оянда назари нек дошт.

Хулоса, орзу мекунем, ки дар ин фасли зебои сол, ки фасли зинда шавии табиат, фасли шукуфоӣ аст, ҳамеша бо меҳру муҳаббат ва самимият умр ба сар барем ва рӯзгорамон ба мисли тасвирҳои шоиронаи Сӯзании Самарқандӣ зебою афсонаосо бошад.