ЦЕНТР ПИСЬМЕННОГО НАСЛЕДИЯ ПРИ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК ТАДЖИКИСТАНА

E-Mail:merosikhatti@inbox.ru

 

(Чанд андеша дар ҳошияи мақолаи узви вобастаи АМИТ, профессор  Саймумин Ятимов ”Муаллими ман”.Фейсбук.05.05.2024)

 

Наҷмиддин Шоҳинбодов,

ходими илмии Маркази мероси хаттӣ

 

                                                                 “Инсон ҳамеша аз онҳое меомӯзад, ки

                                                                  дӯсташ медорад. Онҳоеро, ки мо аз онҳо

                                                                    меомӯзем,  муаллим номида мешаванд, аммо на

                                                                    ҳар касе, ки ба мо таълим медиҳад, сазовори ин

                                                                     ном аст”

                                                                                         (Иоганн Волфганг Гёте).

 

Шабакаҳои иҷтимоӣ  (Фейсбук) мисли баҳр  ҳастанд. Дар ин баҳр мори заҳрдор, тимсоҳи одамхӯр, наҳанги  хунхор, шамшермоҳӣ ва моҳии устухонхӯр мавҷуданд. Аммо моҳии тиллоӣ  низ ҳаст, ки тасодуф ба шасти одам меафтад.  Дирӯз аз “баҳри Фейсбук” моҳии тиллоӣ ба шасти зеҳни ман афтод. Мақолаи публитсистӣ, аниқтараш надиктар ба эссеи   узви вобастаи АМИТ, профессор Саймумин Ятимов таҳти унвони “МУАЛЛИМИ МАН” ҳайкали бузургтарин инсони ҷомеа-муаллимро тарошидааст. Мо то ба ҳол симо, хислату асолати таърихии муаллимро кашф накардаем. Ба он мисли “Сарбози гумном” саҷда мекунем, аммо сурату сирати ӯро намебинему намедонем. Инак публитсист ва олим   Ятимов сурати “муаллим,одами  соҳибақли давронсоз” (Надежда Крупская) хеле моҳирона ва табиӣ кашидааст.  “Ҳамаи  одамон муаллими дӯстдошта, муаллими зишти хешро доранд. Танҳо онҳое, ки фақат 6 сол умр дидаанд, муаллим надоранд” (Луи Арагон). Саймумин Сатторвич аз байни 5 миллион муаллим  дар симои Усмон Раҳмонов сурати нави инсонсозро офаридааст. 46 сол қабл муаллими ҳамаи омӯзгорони Бадахшон Шоҷон Шонаврӯзов (Ёдаш ба хайр) дар бораи муаллим китобе навишт. Тибқи ҳисоб  ӯ то ҳамон сол (солии 1978) ҳисоб карданд, ки дар Тоҷикистон 840 ҳазор омӯзгор дар 68 сол ба ин касб машғул буданд.  Ҳамаи ин теъдод мисли ду қутб- мусбат ва манфӣ барои шогирдон буданд. Муллими ман  Муборакқадам Некқадамов қариб ҳар рӯз такрор мекард. “Агар шумо савод нагиред, 250 сум маоши муаллим бароям ҳаром аст”. Баръакс муаллими   ҷуғрофия (Номашро зикр намекунам), мегуфт:  “Шумо  хонед ё нахонед, ба дарс меоед ё намеоед, ман 270 сумамро мегирам”. Публитсист  Саймумин Ятимов муллими деҳотии қаноапешаву содиқ ба касб, сабуру доно ва инсоншинос ва дар маҷмуъ соҳиби  тамоми ахлоқи ҳамидаи инсониро дар Усмон Раҳмонов  пайдо кардааст. Ва аз рӯи ин мақола  рассом ва ё ҳайкалтарош мисли “Модари миллат” асар эҷод кунад. Барои наслҳои фардо бояд  ҳайкали муаллимро созем. Бахусус дар давроне, ки дунёи технология, иттилоот, адабиёт электронӣ,  иттилооти маҷозӣ маърифат бузургии муаллимро ба умқи фаромӯшӣ бурдааст. Ва дар ибтидои солҳои навадум муаллим аз зинаи шуҳрат поин афтод. “Маро муҳтоҷии муаллим ба гӯштфурӯш сахт асабонӣ мекунад” (Чингиз Айтматов) Муболиға не, воҳима  низ намекунем, вале мо симои муаллимро аз осори  Арасту, Лев Толстой, Уинстон Черчил, Низомӣ, Саъдии Шерозӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Аҳмади Дониш, Мао Дун, Антон Макаренко, Мирзо Фатали Охундов, Эмомалӣ Раҳмон омӯхтем. Вале “муҳандиси бузурги руҳи  шогирдон” ин кашфиёти илми ҷомешиносӣ ва фалсафаи муосир аст, ки С. Ятимов пажӯҳиш намудааст. Ва он чиз ҷолиб ва боиси тарғиб аст, ки то ба ҳол мо муаллимро чун “меъмори равонии шогирдон” наомӯхтем. Ҳатто дар ягон китобҳои педагогика  ва психологияи 70 солаи мо дар ин бора ишора накардаанд. Дар ин бобат кишварҳои Аврупо нисбатан пешсаф шуданд. Аз қарни 18 муаллим дар макотиби Аврупо ба омӯзиши хислату равони шоирон даст задаанд. “Бузургтарин шодии муаллим он аст, ки шогирдаш ӯро таърифу тавсиф мекунад. Ман зиндагиро аз шогирдон омӯхтам.  Ман асабоният, куштани ғазаб, нафрат ба хушунатро  аз тифлакону талабагони мактаб  омӯхтам” (Шоир ва нависнади Англис Шарл Бронте).

Имрӯз ҳамаи шахсияти бузурги фаннӣ, император, шоир адиби ҷаҳон алломаҳо аз замони Руми қадим то ҳол муаллими дӯстдошта  мисли Усмон Раҳмонови худро доштанд. Аз байни садҳо муаллим ва ё даҳҳо муалим танҳо як Усмон Раҳмонов маҳбуби умум мегардад. Ва боз ба ин шарафи бузург дафъатан не, пас аз 80 сол насиб мешавад. Шояд Усмон Раҳмонов ягон унвону подоши моддӣ надошта бошад. Аммо имрӯз руҳи ӯ хуҳшол мешавад, ки мисли С. Ятимов шогирдро ба комол расондааст.

Олим Саймумин  Ятимов хеле моҳирона, ҳамзамон оқилона, зеҳну тафакурро ба баҳс мекашад. Мақоми тарбия, таълим ва афзалияти онҳо дар ҷомеа чӣ гуна аст, ҳамаи муаммоҳои камолоти инсонро фаро мегирад. Мактабро бори аввал Ятимов чун сохтор, муассисаи  муҳими ҷомеа ва давлат ба мади аввал гузоштааст. Дар асл ҳам  мактаб аз масҷид, донишгоҳ, оила, фарҳанг, ҳаргуна бунёду иншооту муассисаҳо болотар аст. Муаллифи дақиқназар  тарбияро аз таълим авлотар медонад. Ва онро чанд зина  болотар гузоштааст. Дар  ин самт С. Ятимов  “Дучархаи нав”-ро усткорона таъмиру таҷдид менамояд. Тарбия дар муҳит, оила, ҷойи кор, донишгоҳ аз тарбия дар мактаб маншаъ мегирад. Ин назаряи тарбияи  спартинии қадимро дар Руми қадим, Юнони қадим васеъ истифода мекарданд. Тарбия таълимро суфта ва ҳадафманд менамояд. Таълими бе тарбия “саратон”-и  ақл буда, самар нахоҳад дод. Овардаанд Шоҳи Оламгир хост писарашро мунаҷҷими аср кунад. Аз Юнон устоди  мунаҷҷими маъруф  оварданд . 5 соли расо шоҳписар таълим гирифт. Шоҳ дар хатми мактаб хост  писарашро имтиҳон кунад. Ва дар кафи дасташ ангуштариро пинҳон крда, аз писараш пурсид, ки дар дастам чӣ пинҳон аст?

Писар каме фикр карда бо забони хоида гуфт:

-Дар кафи дастатон чизи гирд аст. Дарунаш сурох аст.

-Офарин, писарам, акнун бигу дар дасти ман  чӣ ҳаст?

-Дар дастатон санги осиё аст, падар.

Шоҳ амр дод, ки мунаҷҷимро ба дор кашанд.

Мунҷаим ба Шоҳ гуфт:

-Ман ба писарат донишу таълим додам. Аммо тарбия ақлу заковати ӯ дар дасти Шумо буд. Таълим дуруст муайян кард, ки дар дастатон ҷисми гирд ва сурох буд. Аммо тарбияи ақл наход то ин дарҷа кунд бошад, ки дар кафи даст пиҳон кардани санги осиёбро нафаҳмад!

Ва бори нахуст пажӯҳиши С.Ятимов  иллат ва нуқси шикасти рушди чомеаро дар ибтидои Истиқлолияти давлатӣ  кашф мекунад. Дар ҳақиқат вақте фосилаи байни таълим ва тарбия дароз мешавад. Ва он (солҳои навадум) агар канда шавад, мо бо созандаи ҷомеа не, бо сузандаи ҷомеа рӯ ба рӯ мешавем.

Таърих дар ёд дорад, ки  чунин бархурд фоҷиаи маънавӣ, фалокати моддии ҷисмониро ба вуҷуд овардааст. Масеҳияти асри 11 замони шукуфоии Исломи сӯйи Шарқ бо таълими васеъ дар Калисо ва маҳдудияти тарбия Масеҳиятро  ба буҳрони маънавӣ дучор кард. Соли 1054 калисоҳои Рум ва Масеҳияти шарқии патриархати Византияу Константинопол аз ҳам ҷудо шуда, парчам кинаву адоват  ва меморандуми  ихтилофро барафрохтанд.Таълими фарогири оммавиро мактаб ба уҳдаи Калисо партофта, тарбия ба мадди дуюм афтид. Ин фалокат то ҳоло ҳам бо вуҷуди оштии расмии соли 1965 фарҳанги бузурги маънавии Масеҳиятро ба буҳронҳои шадид  дучор намуд. Маҳз  зиёиёну рушанфикрони тоҷик аз таҷрибаи Эрон, Афғонистон дар Тоҷикистони солҳои навадум  тавассути ташкилоту аҳзоб, ҷунбишҳо мисли ТЭ ҲНИ (Ин ташкилот дар Тоҷикистон ва аксари мамалоики ИДМ мамнуъ аст), “Лаъли Бадахшон”, Ҳизби Демократӣ, “Рӯ ба рӯ”, “Имом Ҳусайн” таълими хатти ниёгон, улуми динӣ, ормонҳои соф тундгароёни миллиро васеъ ба роҳ монданд. Дар як шабонарӯз тамоми лавҳаҳо ва шиорҳо дар шаҳр ба хатти форсӣ китобат ва овехта шуданд. Бо иборае дар коғаз давлати исломии Тоҷикистон таъсис ёфт. Даҳҳо мактабҳои динӣ кушода шуданд. Таълим сари тарбияро хурд. Ин ҷунбишҳо алакай соли 1991 идоранашванда шуданд. Аз нисф зиёд таълимгирандагони чунин мактабҳо тарбияи тундгароӣ гирифтанд. Ва дар таърихи дунё исломро ниёзманду муҳтоҷи ҳизб намуданд. Магар ақлу заковати  пайғамбари авалину охирин ислом ва чор тан хулафои дин ба ин нарасид. “Роҳнамоӣ ва аз рӯйи ақида  ва мазҳаб мардумро  гирд овардан ду бор ба ғалаба  ва сад бор ба мағлубият мебарад” (Дидро).

        Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷашни Иҷлосияи 16 Шурои Олӣ хеле оқилона гуфтанд: “Созмону ташкилотҳои мухталиф танҳо ба ҳадафи ба даст гирифтани қудрати сиёсӣ мардумро ба инқилоб таблиғ мекарданд”. Фалокати аз тарбия фаромӯш карданро бори аввал чун файласуфи иҷтимоии рӯз ҷомеашиноси маъруф С.Ятимов дар ин мақола зикр мекунад. ”Дар мавриди фаъолияти мактаб гуфтан мушкил аст, ки  дар ҷойи  аввал таълим ё тарбия меистад? Ин мафҳумҳои  якдигарро пурракунанда мебошанд. Бе якдигар вуҷуд дошта наметавонанд. Дар ин маврид метавон баҳс кард. Лекин ба андешаи  мо дар ин ҳолат, тарбя дар ҷойи аввал меистад”. (С. Ятимов “Муаллими ман” Фейсбук. 05.05.2024).

        Ин ақидаро метавон нуқта  ба назарияи  хатои даврони эҳёи Аврупо номид. Дар солҳои навадум ҳангоми таълими  саросемавор ақлу заковат, ва тарбия тафаккурро фаромӯш карданд.  Дар як мактаби динии он давр  мисраҳои маъруфи Мавлонои Балх:

Дил ба даст овар, ки ҳаҷҷи Акбар аст,

Аз ҳазорон Каъба як дил беҳтар аст.

Каъб бунёди Халили Озар аст,

Дил гузаргоҳи ҷалили Акбар аст.

Ин дубайтӣ чун даъвати куфр эълон шуд. Зеро таътим дар ин мактаб аз тарбяи пеш гузашт.

Агар хонандаи закитабъ  каме  ақибтар силсилаи маҷаллаҳои “Илм ва амнияти миллӣ”-и профессор С.Ятимов таваҷҷуҳ мекард, моҳияти илмии тарбияи инсон чун зиёии даврон чун ташаккулдиҳандаи идеологияи миллӣ собит намуд. Мафҳум,  аниқтараш назрияи  саҳми инфиродии муаллим дар мактаб чун парчамдорони таълиму тарбияро педагоги рус Антон Макаренко кашф намуд. Аммо ормонҳои марксистии сотсиализми  муттарақӣ, колективизм ва барномаҳои ташкилотҳои чамъиятиро дар мадди аввал гузоштанд. Ман ҳеҷ гоҳ фишангу омилҳои молиро сабаби аз байн рафтани эътибор ва мақоми муаллим  дар ҷомеа  ҳисоб намекунам. Ин зарба аз ҷониби  идеологияи он замон, ки кори тарбияро аз мактаб бардошта ба дӯши ҳизб гузоштанд. Ин  мактаб ва муаллимро  ба бетарафӣ расонд. Муаллим аз таълиму тарбия ба мубаллиғу ҷорчии сиёсӣ табдил ёфт.

Мақолаи “Муаллими ман” як навъ дастур ё низомномаи пайдо кардани зиёии содиқ ва мутафаккири деҳотӣ аст. Ё худ барои ман ин “Манофеи инсоншиносии асил” аст. Акнун пас аз мутолиаи ин мақола  ҳар кас ҳам аз пайи ҷусутуҷӯи  Усмон Раҳмонови худ мешавад. Ман аз ҷумла Усмони худамро пайдо кардам. Муаллими азизи ман  Муборакқадам куллан Усмон Раҳмонов аст.  Маҳз Усмон Раҳмонов барои музд, шуҳрат ва сарват заҳмат намекашид. Садоқат ва эътиқод он чуноне  устод С.Ятимов дар мақолаи шарҳи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлис Олии кишвар соли 2023  тафсир намуд, омили худогоҳии миллӣ маҳсуб мешавад. Дар ин ҷо боз бори дигар кашфиёти С.Ятимов оид ба омӯзиши равонии шогирдон ёдрас мекунам. Ман мутмаин ҳастам, ки шояд аз байни 30 нафар ҳамсинфони С.Ятимов ва шояд 500 нафар шогирдони Усмон Раҳмонов танҳо 20 фоизаш аз маҳорату садоқати Усмон Раҳмонов баҳра бурда бошанд. Бигзор як кас дарк карда бошад. Ин бузургтарин дастоварди муаллим Усмон Раҳмонов аст. Муаллим Усмон Раҳмонов дар тасвири С.Ятимов бо ибораи “Бо тифлон-тифлона, бо пирон-пирона бархурд намудан, мушкилкӯшои кори педагог аст”. (В.Схомлинский). Риоя мувозинати бархӯрд ба синну соли мухталиф ин нишони фазилати олии инсонӣ мебошад.

       Таассуф ва нигаронии устод С.Ятимов аз нуқси китоби дарсии “Таърихи Тоҷикистон” (Сад афсус мо то ҳол ҳам “Таърихи сиёсии  Тоҷикистон”-ро дар шакли комил  эҷод накардем) асоси воқеӣ дорад. Таърихи 32 солаи даврони Истиқлолияти  мо, ки тавассути Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 9 мероси бузурги таърихии Тоҷикистон  моли ЮНЕСКО шинохта шуданд, номукаммал аст. Чанде пеш директори Маркази мероси хаттии АМИТ Раҳматкарим Давлатов дар як ҳамоиши байналмилалӣ мақолаи “Бозёфт ва тадқиқоти археологӣ-шакли  инъикоси воқеияти таърихӣ” (С. Ятимов “Мероси ниёгон занҷири тиллоии васли тамаддунҳо”. Душанбе, “Меъроҷ Граф”. 2023. С.34)  беҳтарин мақолаи кашф ва пажӯҳиши улуми бостоншиносоӣ ва ҳафриёти қадима номида, онро чун васоити таълим ба маҷмуаи мақолаҳои барномаи ЮНЕСКО оид ба ҳифзи мероси ҳуҷҷатӣ шомил кард. Чаро ин мақола то ҳол чун васоити таълимӣ истифода намешвад?

        Акнун биёед амалан аз ин публитсисти илмӣ ё худ тарҳи сохтан, эҷод кардани ҳайкали “муаллими рӯз” андеша кунем. Пас аз мутолиаи ин публитсистика ман имони комил дорам, ки мисли офаридани симои Модар дар ҳайкал бояд ҳайкали “Муаллими гумном”-ро эҷод кунем. Барои сохтани ҳайкали муаллими ҳамин мақола лоиҳаи  асосӣ хоҳад шуд.

Имрӯз бояд ҳамаи зиёиёни номдор “Усмон Раҳмонов” худашонро пайдо кунанд. Ҳар қадар Усмонҳо зиёд шаванд, ҳамон қадар шогирдони тундгарои чаправ кам хоҳанд шуд.

        Ва дар фарҷом андешаҳоямро бо иқтибосе аз номаи  Ҷавоирлаъл Неру ба шогирдаш тақвият мебахшам: “Онҳое ки барои Ватан ва майҳандӯстӣ ҷонфидоӣ  ваъда медиҳанд , афсона ҳаст. Онҳое, ки Ватанро  барои манифати хеш дӯст медоранд, хиёнат ҳаст. Ва онҳое, ки муаллими атрофро ситоиш мекунанд, ватандӯсти асиланд. Бешак олими ҷомешинос, ҷомеаҷунбон, марзбони рақами аввали мо-Саймумин Ятимов  бори дигар садоқату ватанадӯстиашро намоиш дод.

 

 

Хуҷова Мавҷуда,

 ходими пешбари илмии Шуъбаи

матншиносӣ, таҳқиқ ва нашри мероси хаттӣ

 

          Сӯзании Самарқандӣ шоири тавонои асри XII буда, дар миёни ҳамасронаш аз ҷумлаи шоирони пурмаҳсул ва машҳур маҳсуб меёбад. Ин шоири тавоно ҳам дар адаби порсӣ ва ҳам адаби тозӣ соҳиби қареҳаи баланди эҷодӣ буда, бо истифодаи вожаҳои зебо аз ҳар ду забон аз худ мероси адабӣ ба ёдгор гузоштааст. Аз Сӯзании Самарқандӣ то замони мо «Девон»-е боқӣ мондааст, ки бо саъй ва эҳтимоми Забеҳуллоҳи Сафо дар Теҳрон ба чоп расидааст. Девони шоир шомили қасоиди комилу муқтазаб, ғазал, рубоӣ, тарҷеъбанд, таркиббанд, марсия ва қитъа мебошад, ки ин ҳама аз маҳорати шоирии Сӯзании Самарқандӣ шаҳодат медиҳад.

Манзаранигорӣ дар ашъори Сӯзанӣ ҷои махсусро ишғол мекунад. Васфи табиат аз ҷумлаи он мавзуъҳоест, ки гумон аст ягон адиб дар эҷодиёти худ онро сарфи назар карда бошад. Сӯзании Самарқандӣ чун дигар абармардони сухан фасли баҳор, ки табиат аз нав зинда гардида  ба худ ранги дигар мегирад ва сабзаю гулҳо аз пайванди ҷасади ҳеҷи замин мерӯянд, бо маҳорати баланди суханофаринӣ дар ашъораш тасвир кардааст. Маҳз манзараҳои мафтункунандаи табиати рангин аст, ки бо сиру асрори ҳайратовари худ илҳоми ҳазорҳо адибонро меорад. Адибони гуногун васфи табиатро гоҳе аз барои он мекунанд, ки манзараи зебоеро боз зеботар баён кунанд, агар гӯшаи торикеро равшан тасвир карданӣ бошанд, пас талош мекунанд, он ҷо нуре ёбанду онро хотирмон ба қалам диҳанд. Вобаста ба табъ, завқ ва истеъдоди асарофарии шоир инчунин андозаи меҳре, ки ӯ ба табиати зинда дорад, ҳар як гӯшаи ҷое, обу дарахту сабзаи маҳале, шукуфтани гулҳои чамане, навои паррандаҳои зебопару хушхони боғе, тобиши муъҷизамонанди фаслҳои сол ва мисли онҳо сурати тоза, ҷолиб ва мафтункунандаро мегиранд:

Фасли баҳор бо ман нозук чу барги гул,

Лашкар бурун задам чу гули сурх дар баҳор,

То комгор гардам бо душманони мулк.

Як сӯ шудам зи барги гули сурх комгор.

Ҳангоми гул зи луъбати гулрух ҷудо шудам,

Дар дида висол халидам зи ҳиҷри ёр.

 

Фасли баҳор, канори сарв, мурғи пор, хуррам биҳишт, санами майгусор, садои чаҳ-чаҳи булбул ва бӯйи гул барин ибораҳои шоиронаро истифода бурда, Сӯзанӣ ашъорашро хело зебою хонданӣ ба ҷилва додааст: 

                                               

Ду булбуланд модаву нар бар канори сарв,

Бар сарв мода лаҳн занад бар чанор бар.

Гӯяд яке, ки соли нав омад зи пор беҳ,

Май порсол нав кунад аз мурғи пор бар.

Гӯяд, ки бори дигар хуррам биҳишт шуд,

Эй боғбон, ба кас ду баста мадор дар.

Эй ошиқ, андар ою гул афшон ба рӯи даст,

В-андар ҳам ор бо санами майгусор сар.

Май хур ба гирди боғу гул комгор гир,

Бе мӯру мор нест гули комгор гар.

 

На танҳо шоирон, балки  ҳамаи одамон, алалхусус онҳое, ки эҳсоси воқеии зебопарастӣ доранд бо гул  барин мӯъҷизаи табиат рӯ ба рӯ шуданро чун лаҳзаи дарёфти роҳату хушҳолӣ эҳсос менамоянд. Зебоӣ,  нозукиву нафисӣ ва рангорангиву хушбӯии ин муъҷизаи ҳайратовари табиат табъи инсонро ҳатман шод мегардонад. Баробари руйи гулро дидан  олами дигари андешаҳо инсонро фаро мегирад. Як лаҳза аз ташвишҳои зиндагӣ  инсонро дур месозад ва ба дунёи зебоиҳо ворид месозад.

Навбаҳори тоза пайдо кард рангу бӯи хеш,

Бигрифт аз боди мушкин гул ниқоб аз рӯи хеш.

Бӯстон чун ҷилва зад гулро ба тарафи ҷӯи хеш,

Кард гул ошиқ ҷаҳонро ба рухи некӯи хеш.

Мурғи дастонзан ба лаҳни халқ дастонгӯи хеш,

Хонд аз гулбун ба гулбун ёри худро сӯи хеш.

 

Инчунин  ҷашни бостонии Наврӯзро, ки рамзи зиндадилӣ, шавқу муҳаббат, файзу баракат, дӯстиву рафоқат, ваҳдату якдигарфаҳмӣ, ки дар фасли зебои сол баҳор бо як ҷаҳон шукӯҳу шаҳомат ҷашн гирифта мешавад, ҳамчун вориси беҳтарини фарҳанги миллӣ бо як маҳорати баланди суханофарӣ дар ашъораш  васф кардааст:

    

Эй чун гули Наврӯз ба рухсору ба боло,

Бар сарви сарафроз сарафрозиву фирӯз.

Гар сарви гулат хонам, монӣ ба гулу сарв,

Мафроз сар аз кибру рух аз кина маяфрӯз.

Фасли баҳор айёме, ки одамон ба ҳамдигар бояд зебоӣ бахшанд, бо сухани ширин, бо муҳаббат, бо ғамхории худ. Баҳор фасли муъҷизаҳо, афсонаҳо, ишқу муҳаббат, шодиву нишот ва интизориҳои тоза аст.
Бесабаб баҳорро арӯси сол ва  рӯҳбахшу рӯшангари қалбҳо наномида анд.Тамошои боридани борони найсон аз паси оинаи хона    таскинбахш асту ҳаловати тасвирношудание дорад. Ё берун меоиву қатраҳои борон ба рӯят дона-дона мерезад. Аҷаб эҳсоси хушест. Дасти одамӣ чунин зебоиро эҷод накардаву нахоҳад тавонист. Он субҳ хуш аст, ки аз хоб бар мехезӣ ва хонаро рӯшантар аз ҳар вақти дигари сол дармеёбӣ. Кӯчаи пур аз гилу лой ва баргҳои зарди дарахтон, ки дар чанд моҳи тирамаҳ бо осори худ манзараи начандон фараҳбахше сохта буд, дар ин субҳ қабои сабзу сафеду ҷилодоре ба бар кардааст, ки ба дилҳо як ҷаҳон фараҳу шодӣ ато мекунад.

Фасли баҳор бо тамоми зебогиҳояш, бо нуру ҷилояш  аз ҷониби Сӯзании Самарқандӣ тараннум карда шудааст:
         Дар шеъри дигар шоир ибораҳои шоиронае чун «наргиси хушбӯй», «дари дидор», «бӯю ранги сунбулу дебо», абри найсон», «шанбалиду бунафша»-ро сохтааст, ки тасвири ҳунармандонаи фасли шукуфоии сол баҳори нозанин аст ва шоир ин манзараҳоро бо маҳорати баланди суханофарӣ тасвир кардааст:

 

Наргиси хушбӯй боз аз хоби хуш бедор шуд,

Чашми бедидори ӯ боз аз дари дидор шуд.

Дар чаман бо шанбалиду бо бунафша ёр шуд,

Сабза чун дебову гул чун нофаи тотор шуд.

Бӯю ранги сунбулу дебо-ш бӯстонхор шуд.

Бӯстонорой ҳам баззозу ҳам аттор шуд.

Абри найсон ройгон ғаввоси лӯъ лӯбор,

               То ба каффи роди мамдӯҳам зананд ӯро масал.

         Сӯзании Самарқандӣ аз тасвирҳои зебои фасли баҳор дар  ғазали худ аҷаб баҷо истифода кардааст, ки ин аз маҳорати баланди суханофарии ӯ дар адабиёт дарак медиҳад. Вай дар ин шеъраш аз тамоми манзараҳои зебою дилфиреби фасли баҳор, ки диққати бинандаро ба худ мекашад, истифода бурда, ашъорашро хеле хонданӣ ба ҷилва додааст.

Аз ин ҷо хонандаи ашъори Сӯзанӣ ба як зуддӣ дар тасвирҳои шоирона ва тараннуми зебоиҳои нотакрори табиати зебои фасли баҳор моҳиру ҳунарманд будани шоир баҳои арзандаи хешро мегузорад. Яке аз мавзуъҳои ашъори шоир тараннуми зебогиҳои табиат ва фаслҳои табиӣ мебошад, ки бо эҳсосот ва дарки баланди шоирона сароида шудааст. Дар тасвири масъалаҳои табиат шоир на танҳо ба тарафҳои мусбат ва зебогиҳои табиат диққат додааст, балки он масъалаҳои риққатовари табиӣ, ки дар порчаи зер зимистони қахратунро, ки фасли аз байн рафтани тамоми зебогиҳои табиат, аз ҷумла гулу себаргаю гиёҳҳо мегардад ва фасли баҳорро, ки табиат аз нав зинда мегардад муқобил гузошта, як навъ мавриди тасвир ва таваҷҷуҳи худ карор додааст, ки  порчаҳои зер ин фикрро тасдиқ мекунанд:

 

Зинда шуд хоки зимистонкушта аз боди баҳор,

Соқиё, з-он оби ҳамчун нор афрӯзон биёр.

Хоки бӯстонро бидеҳ з-он оби оташгун насиб,

То кунад ҳар шохсореро чу масте бодсор.

З-обгин бахти равон Кайхусрави оташҳашам,

“Ганҷи бодовард” кард аз ботини хок ошкор.

Хок аз об, абр аз боди сабо фарзанд ёфт,

Лолаи минотани қатрондили оташгузор.

        Дар воқеъ, аз ашъори  Сӯзании Самарқандӣ пай бурдан мумкин аст, ки шеър аз зиндагӣ ба вуҷуд меояд. Ҳар чизи зебо, ки метавонад рушд кунад ва ба дилҳо роҳ ёбад  натиҷаи зиндагист. Исботи ин гуфтаҳоро дар ҳар як мисра шеъри шоир метавон дарёфт:

 

Бар ихтиёри халқ сафар кардам ихтиёр.

Ҷустанд халқ ранҷи ман аз меҳрубони хеш,

Ман ранҷашон кашидаму бар худ кашида бор.

Ранҷест ин ки чун ба ҳақиқат нигаҳ кунам,

Ноз асту роҳат аз паси ин ранҷи бешумор.

Эй гулбуни нишоти  ман зи роҳи меҳр,

Бе ман мабош тозиву бар гул макун канор.

То ман чу аз сафар бирасам аз рухони ту,

Пур гул кунам канори худ, эй чун гули баҳор.

         Сӯзании Самарқандӣ бо корбурди ибораю таркибҳои зебое, ки ба деияти куллии шеърро таъмин кардаанд, ба шеър навию тозагӣ мебах шад. Ҷое ӯ вожаи зоҳиран зебои «мушкбор»-ро тобиши зебои шоирона додааст:

 

Эй сарви руста, аз тарафи ҷӯйбор бар,

Бар сарву маҳ силсилаи мушкбор бар.

Эй луъбати бадеу нигори бадеи чин,

Бар сурати ту фитна ба Чин дар нигор бар.

 

Дар ин порчаи шеърӣ Сӯзанӣ аз ибораҳои «сарви руста, лӯъбату нигор, сурати Чан» бо маҳорати баланди суханофаринӣ истифода бурда , ашъорашро пурмазмуну зебо ва хонданӣ ба қалам додааст.

Ишқу муҳаббат як неъмати бузурги илоҳист. Сӯзании Самарқандӣ дар пайравӣ ба шоирони забардасти адабиёти форс-тоҷик махсусиятҳои баҳори нозанинро, ки арӯси сол ба ҳисоб меравад, дар ғазалҳои ошиқонааш аҷаб зебою бамаврид сурудааст. Вай дар ғазалаш бо хитоб ба маъшуқи маҷозияш мегӯяд, ки фасли баҳор шудааст ва маъшуқаи хешро ба сӯи боғ, ки пур аз гулу ёсуманҳост, даъват мекунад, ки бо вай рози дил гӯяд. Сӯзанӣ дар идома мегӯяд:

 

Фасли баҳор гашт берун ой сӯи боғ,

В-аз боғ боз хонаи дил беғубор бар.

Бингар, ки фарри боғ гул аст, эй нигор, бас,

Кафро тиҳӣ мадору ба тангу каф ор бар.

Ду булбуланд модаву нар бар канори сарв,

Бар сарв мода лаҳн занад бар чанор бар.

 

Ё дар ҷои дигар мефармояд:

 

Ёри маро хати бунафшазор баромад,

Бӯи бунафша зи ҳадди ёр баромад.

Ёр сар аз шарм чун бунафша фурӯ бурд,

Гирди гулаш то бунафшазор баромад.

Ба дилам зи зулфи беқарораш якчанд,

Ишқ фуруд омаду қарор баромад.

Ба сари зулфаш нагашта кор ба як сӯ,

Хат чи бало буду бар чӣ кор баромад.

Сабза ба олам зи навбаҳор барояд,

Ба лаби ӯ сабза бе баҳор баромад.

        Фасли баҳор дар тасвири Сӯзании Самарқандӣ гоҳе бо эҳтиром дар муносибат, фикру андеша, заволи ишқ ё муҳаббат ба инсонҳо ва зиндагӣ ва мисли ин образҳои мусбӣ низ ҳамроҳ аст. Аммо тавре дар мисолҳои боло дидем, Сӯзанӣ баҳор, гул, сабза, ёсуман, оби ҷӯйбор, булбул, чашмасорро ҳамчун рамзи покию нафосат, умеду интизориҳои нав, айёми муъҷизаҳо ва зиндашавии табиат ва солимию бардамии инсон маънидод кардааст:

 

Эй чун гули наврӯз ба рухсору ба боло,

Бар сарви сарафроз сарафрозиву фирӯз.

Гар сарви гулат хонам, монӣ ба гулу сарв,

Мафроз сар аз кибру рух аз кина маяфрӯз.

 

    Дар бисёр маврид шоир доир ба гул ҳамчун растание, ки дар мавсими баҳор мешукуфад ва тез хазон мешавад, маълумоти кофие доштааст. Дар заминаи ин маъно Сӯзанӣ инсонро низ чун гул медонад ва таъкид бар он менамояд, ки зиндагию умри инсон бояд мисли гул тару тоза ва зебо бошад. Бо ин гуфтаҳояш ба баъдинагон ҳушёр медиҳад, ки дар зиндагӣ инсонҳо бояд ба қадри якдигар бирасанд ва сӯҳбати якдигарро ғанимат донанд, мисли гул тару тоза, зебо, хурсандиовару хушбӯй, боназокату бо латофат… бошанд. Яъне шоир тавонистааст, ки бо овардани маънои аслии вожаи гул, ки дар фасли баҳор мерӯяд, онро бо умри инсон нисбат диҳад. Ба маънои маҷозӣ омадани вожаҳои ифодагари гул ва навъҳои он дар ғазалиёти Сӯзанӣ бештар ба назар мерасад. Чуноне ки ба мо маълум аст, дар адабиёт гул ҳамчун як образи машҳур ифода меёбад, ки шоир зебоӣ, хушбӯйӣ, латофат ва назокатро ба назар гирифта, маъниҳои тозае гуфтааст:

Хонандаи ашъори Сӯзанӣ  метавонад аз накҳати гулҳое, ки шоир дар шеъраш тасвир кардааст, лаззат бубарад.

Беҳтарин мисраҳои шоир низ дар бораи гули хушбӯй ва навъҳои он ва зебогиҳои ин гули худрӯй, ки дар фасли баҳор мерӯяд, гуфта шудааст:

 

Фасли баҳор бо ман нозук чу барги гул,

Лашкар бурун задам чу гули сурх дар баҳор,

То комгор гардам бо душманони мулк.

Як сӯ шудам зи барги гули сурх комгор.

Ҳангоми гул зи луъбати гулрух ҷудо шудам,

Дар дида висол халидам зи ҳиҷри ёр.

Бар ихтиёри халқ сафар кардам ихтиёр.

Ҷустанд халқ ранҷи ман аз меҳрубони хеш,

Ман ранҷашон кашидаму бар худ кашида бор.

Ранҷест ин ки чун ба ҳақиқат нигаҳ кунам,

Ноз асту роҳат аз паси ин ранҷи бешумор.

 

Ё дар ҷои дигар:

 

Оби равшан тира гашт аз жолаи абри баҳор,

Хоки тира гашт равшан аз фурӯғи лолазор.

Абри найсонро ба бор овар дурри шоҳвор,

Ғунча аз шӯхӣ ба бар бигрифт он дурро бабор.

Лолаи сероб дар найсон пур аз рангу нигор,

Дурҷи дурри шоҳвор аст аз ақиқи обдор.

Гуфтаи лола-ст ё Раб бо лабу дандони ёр,

Гар набадӣ тирадил чун хасми деҳқони аҷал.

 

         

Сӯзании Самарқандӣ дар эҷодиёташ ҷабру ҷафои золимон, худписандӣ, беғамӣ барин хислатҳои ношоистаи баъзе ашхосро танқид намуда, рафторҳои онҳоро ба чор фасли сол монанд кардааст. Инсонҳои суханчину иғвогарро ба фасли тирамоҳ, инсонҳои бадқаҳру бадтинатро ба фасли зимистон, инсонҳои ростқавлу поквиҷдон, зебою ошиқро, ки зиндагиро бо тамоми паҳлӯҳояш дӯст медоранд, ба фасли баҳори нозанин ва қутоҳии умри дурӯғро ба хазони тирамоҳ ташбеҳ дода, таълим медиҳад, ки инсон ҳеҷ гоҳ дурӯғ нагӯяд ва суханчинӣ накунад, ҷавонмарду, одамдӯст, боинсофу адолатхох, хайрхоҳу саховатманд, бомаърифат, ғамхори халқ бошад.

Сӯзании Самарқандӣ ҳамеша сарбаландона зистанро ситоиш мекунад. Дар баъзе шеърҳояш гуфтааст, ки ҳангоми талхию ногувориҳо бояд навмед нашуд ва ба оянда назари нек дошт.

Хулоса, орзу мекунем, ки дар ин фасли зебои сол, ки фасли зинда шавии табиат, фасли шукуфоӣ аст, ҳамеша бо меҳру муҳаббат ва самимият умр ба сар барем ва рӯзгорамон ба мисли тасвирҳои шоиронаи Сӯзании Самарқандӣ зебою афсонаосо бошад.

 

                                                                                         

 

Олимҷон Хоҷамуродов

 

1. Забон ва истиқлолияти миллӣ

Яке аз рукнҳои асосии давлати соҳибистиқлол забони миллии он аст. Забон дар пойдории давлати миллӣ нақши  боризеро ифо мекунад. Аз ин рӯ, ҳар давлате, ки мехоҳад қудрати сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии хешро таҳким бахшад, қабл аз ҳама, бояд нуфузи забони миллиашро густариш диҳад.

Барои исботи ин андеша ба таърихи гузаштаи кишварамон назари иҷмолӣ меандозем ва баъзе лаҳзаҳоро бо шароити имрӯз муқоиса мекунем. Тибқи ахбори сарчашмаҳо дар Хуросону Мовароуннаҳр забони арабӣ ба таври расмӣ танҳо соли 742 мелодӣ дар умури коргузорӣ ва мукотибот ҷорӣ шуд. Ҳол он ки забони арабӣ соли 81 ҳ.қ.  (700-701 м) ба ҳайси забони давлатӣ дар тамоми қаламрави Хилофат эълом шуда буд.

Ба муқтазои таҳкими қудрати Хилофати араб ва интишори бештари ислом забони арабӣ на танҳо дар умури давлатдорӣ, балки дар соири соҳаҳои мухталифи ҳаёти ичтимоӣ, маданӣ ва фарҳангии мардумони Хуросону Мовароуннаҳр нуфуз кард. Ашрофияти маҳаллӣ ба хотири ҳифзи имтиёзи хеш ва барои наздик шудан ба истилогарон ба омӯзиши амиқи забони арабӣ ва хатти он пардохтанд. (Бояд ёдовар шуд, ки гузаштани форсизабонон аз алифбои паҳлавӣ ба алифбои арабӣ дар ҳамон давра сурат гирифтааст). Ба-дин сабаб дере нагузашта забони арабӣ забони илму адаби қишри рӯҳониву ашрофият ва ҳукуматдорони Эрони Ғарбӣ ва Хуросону Мовроуннаҳр гардид. Ҷои тазаккур аст, ки чунин вазъ ба нисбати забони русӣ дар Осиёи Миёна (ҳоло Осиёи Марказӣ) аз солҳои 20-30-и асри XX шурӯъ карда, то ибтидои солҳои 90-ум такрор шудааст.

Дар асрҳои VIII- IX намояндагони ин сарзамин осори зиёди илмӣ, фалсафӣ, динӣ ва адабиро ба забони арабӣ таълиф намуда, он забонро аз ҳар лиҳоз ѓаниву машҳур сохтанд. Номи донишмандони машҳури чаҳон, чун Ал- Хоразмии риёзидон (780-847), Ал- Форобӣ (асри X), Ат-Табарӣ (ваф.923), Ал-Истахрӣ (асри X) ва алломаҳое чун Ал-Берунӣ (973-1048), Ибни Сино (980-1037) ва амсоли онҳо осори   гаронбаҳояшонро ба забони арабӣ таълиф намуданд.

Ҳамчунин бисёре аз эронинажодон ба забони арабӣ шеърҳои баландпоя гуфта, дар миёни арабҳо маъруф гардиданд. Масалан, муаррих Ас-Саолабӣ дар «Ятимут-уд-даҳр» (Маровриди ҷаҳон) аз 119 шоири арабизабони дар аҳди Сомониён зиндагӣ ва эчодкарда ёдовар шудааст. Аммо баъд аз 2,5 аср, вақте ки Хилофат заиф шуд ва кӯшишҳои истиқлолталабии кишварҳои зери султаи он оѓоз гардид, забони миллӣ ё маҳаллӣ дурусташ, омили аслии истиқлолталабӣ қарор гирифт. Акнун ашрофияти маҳаллӣ ва табақаи ҳокими Хуросону Мовароуннаҳр барои касби истиқлол ва эҷоди давлатӣ мустақил, ба ҳайси аслиҳаи идеологӣ фарҳангу забон ва оину русуми то исломии халқҳои таҳҷоиро мавриди истифода қарор доданд. Дар ин замина, ҳатто ҳаракати идеологие ба номи Шуубия ба миён омад, ки ҳадафаш эҳёи фарҳангу суннатҳои мардумони маҳаллӣ ва таблиѓу тарвиҷи он ва дар айни замон нишон додани бартарияти нажодиву фарҳангии эронтаборон буд.

Табиист, ки дар чунин шароит таваҷҷӯҳ ба забони миллӣ ҳамчун яке аз омилҳои асосии ғоявию мафкуравӣ бештар мегардад. Агар дар ибтидои ҳукмронии Хилофати араб табақаи ҳокиму ашрофияти маҳаллӣ барои таҳкими мавқеи сиёсии хеш ва ба хотири касби ҷоҳу мансаб бо як талошу шавқ ба фарогирии забони арабӣ  мепардохтанд, акнун дар нимаи дуюми асри IX тамоюли баръакси он мушоҳида  мегардид.

Ба пуштибонӣ аз забони миллӣ ва иртиқои он ба ҳайси забони адабӣ- давлатӣ сулолаҳои ҳокимони маҳаллӣ ва ашрофияти тарафдорони онҳо истиқлоли сиёсӣ ва фарҳангии хешро дар муқобили Хилофати араб нишон доданӣ мешуданд. Чунин вазъиятро мо дар нимаи дуюми солҳоӣ 80-ум ва ибтидои солҳои 90-уми қарни XX низ дар кишварамон мушоҳида кардем. Халқи тоҷик муборизаи хешро барои истиқлоли чумҳурӣ маҳз аз талош ба хотири эъломи забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ дар қаламрави Тоҷикистон оѓоз карда буд. Дар зимн, бояд ёдовар шуд, ки қонуни забоне, ки дар он давра дар Тоҷикистон қабул шуд, дар ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳоди Шуравӣ аввалин қонуни забон ба шумор мерафт. Дар он замон ин амал як иқдоми бузург дар роҳи касби истиқлол, ба вижа истиқлоли фарҳангӣ дар чорчӯбаи давлатӣ абарқудрат маҳсуб мешуд. Аҳамияти ин қонун дар роҳи худогоҳӣ ва ташаккули фарҳанги миллӣ  хело бузург аст ва перомуни он метавон зиёд андешаронӣ намуд, аммо чун сухан ба дарозо мекашад, бо овардани иқтибос аз суханронии Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати ҷашни Қонуни забон иктифо мекунем:

«Истиқлолияти фарҳангии Тоҷикистон дар даҳсолаи ахир ба назари ман аз кӯшишу талошҳои зиёиёни равшанзамир ва аҳли ҷомеа баҳри истиклолияти забон ва мақоми давлатӣ ёфтани он оѓоз ёфт». [1,35.]

   Дар нимаи дуюми асри IX низ шарти асосии истиклолияти сулолаҳои маҳаллии Хуросону Мовароуннаҳр (Тоҳириён солҳои 821-873 дар Хуросон, Саффориён солҳои  873-903 дар Сиистон ва Сомониён солҳои 875-999 дар Мовароуннаҳр) инкишофи забони дарӣ дар сатҳи забони давлатӣ буд.

I v. I

гашт,

Яке аз сабабҳои густаришу рушди забони дарии форсии тоҷикӣ ба сифати забони давлатӣ дар қаламрави Хуросону Мовароуннаҳр бо вуҷуди истилои дувунимасраи забони арабӣ, дар он аст, ки забони арабӣ бо он ҳама тавоноиаш дар ин сарзамин танҳо забони расмии давлатӣ, адабӣ ва муоширати иддаи маҳдуди аҳолии маҳаллӣ ва арабҳои муқими Мовароуннаҳру Хуросон буду халос. Ин забон, чуноне ки забони русӣ дар асри XX, дар байни мардуми авом, махсусан рустоҳо паҳн нагашт, аз ин рӯ, асолати мустаҳками ичтимоӣ пайдо накард. Тавре ки забони арабӣ дар Мисру Сурияву Ироқ забони умумии гуфтугуӣ гашта, забонҳои бумиро танг ва ба гӯшаи фаромушӣ расонид, ин амал дар Хуросону Мовароуннаҳр татбиқ нашуд. Бо вуҷуди фишори зиёд, забони форсии тоҷикӣ бо таъсирпазирии фаровон асолати хешро ҳифз кард, зеро забони арабӣ дар миёни авом натавонист ҷойгузини он бошад. Аз ин рӯ, ҳокимони тозаистиқлоли Хуросон, аз чумла Яъқуб ибни Лайси Саффорӣ, ки аз авом буд, забони арабиро намедонист (тибқи ахбори «Таърихи Сиистон»), барои тарвиҷи забони форсии дарӣ талош мекарданд.                  

Касби истиқлолияти сиёсиву иктисодӣ зарурати таҷдиди хотираи таърихӣ ва ҷамъоварии  ҳамосаи аҷдодии эронинажодро ба миён овард. Зеро барои тақвияти истиқлолияти сиёсиву миллӣ  талқини ифтихороти таърихии ин марзу бум хело муҳим буд. Аз ин ҷост, ки билофосила баъд аз касби истиқлол ва ба миён омадани давлати муқтадири тоҷикон- Сомонииён, ҷамъоварии ривоёти таърихиву асотирӣ оѓоз мегардад. Дар натиҷа чандин «Шоҳнома»-ҳои мансур таълиф мегардад, ки қадим- тарини он «Шоҳнома»-и Абумуайяди Балхист (ибтидои асри X). Ва сипас «Шоҳнома»-ҳои Муҳаммади Балхӣ ва Абӯмансурӣ  мебошанд, ки ҳама маводи асосие барои ба миён омадани «Шоҳнома»- и безаволи Абулқосими Фирдавсӣ маҳсуб мешаванд. 

Гиромидошти хотираи ниёгон ва ифтихороти таърихиву миллии тоҷикон, махсусан, ифтихору таҷлил аз аввалин давлатӣ муқта­дири тоҷикон-Сомониён дар Тоҷикистон баъд аз касби истиқлол ва истиқрори давлати ҳуқуқбунёду демократӣ бо роҳбарии Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ба як идеологияи ваҳдати миллӣ табдил гашт, ки тамоми мардуми Точикистон ва тоҷикони ҷаҳонро ба ҳам муттаҳид сохт. Ва ин ваҳдати миллӣ танҳо тавассути забони миллӣ, ки пояи истиқлоли миллист, имконпазир гардид. Аз ин рӯ, барои истиклолияти комил забони миллӣ бояд ба сифати забони муоширати байни тамоми миллатҳои сокини чумҳурӣ хидмат намуда, аз чорчӯби танги милливу маҳаллии хеш берун ва дар тамоми соҳоти ҳаёти иҷтимоӣ, илмӣ, иктисодӣ ва фарҳангии чомеаи Точикистон тасаллут пайдо кунад.

 

II. Тафаккури миллӣ бар пояи забони миллӣ

 

Барои онки мо дар ин даврони ҷаҳонишавӣ муқовимати солим карда тавонему дорои истиқлолияти комил гардем, бояд тафаккури нави созандае бар пояи забони миллӣ ба миён ояд. Зеро тафаккур бо забон робитаи бевосита дорад ва тафаккури ҳар халқу миллат тавоноии забони онро муаян мекунад. Зеро ба андешаи поягузори илми забоншиносии умумӣ Вилҳелм Ҳумболд: “Забон рукни созандаи тафаккур аст ва забони халқ рӯҳи он маҳсуб мешавад” [3, 84]. Аз ин рӯ, агар имрӯз забони мо аз баргардони мафҳумҳои улуми ҷадид, то ҳадде нотавон аст, яке аз сабабҳояш робитаи забону тафаккурамон маҳсуб мешавад. Аз як тараф, агар амонати забоние, ки аз ниёгонамон ба мо мерос мондааст наметавонад ин мафҳумҳои илмию техникиро ба таври дақиқ ба мо бирасонад, аз тарафи дигар, нобасомониҳои фарҳанги кунунӣ ва асрҳои зери султа буданамон, забонамонро тарҷумазадаву гуфторамонро қолабӣ кардааст.

Табиист, ки дар ин буриши кӯтоҳи таърихӣ ( баъди касби истиқлол) ба вуҷуд овардани тафаккури нави ҷавобгӯӣ инқилоби илмӣ-технологӣ ғайри имкон аст, аммо расидан ба ин ҳадаф яке аз рисолатҳои аввалиндараҷаи давлати соҳибистиқлол ба шумор меравад. Чунки ҳар давру замон вобаста ба тафаккури халқ ё миллат забони он рисолати таърихии хешро дорад. Агар риослати забони форсии тоҷикӣ дар гузашта ба мо расонидани “ойини ҳамосӣ –паҳлавонӣ, ваъдаи дидори маъбуди азалӣ ва ҳолати ваҷду самоъ” аз забони Фирдавсӣ, Ҳофизу Мавлоно бошад, пас ин забон рисолати хешро ба ваҷҳи аҳсан анҷом додааст. Зеро ба ин мақсад тамоми қолабҳои лозими забонӣ ва мазмунҳои заруриро фароҳам овардааст. Аммо, ба қавли шодравон доктор Дорюши Шойгон, фарҳангшиноси маъруфи эронӣ, имрӯз агар аз забони форсии тоҷикӣ “бихоҳем, ки гирифториҳои Кант ва дарди дили Ҳегелро бозгӯяд ва ба вижа, мӯҳтавои парешони ҳамаи улуми ҷадидро, ки аз батни фарҳанги ошуфтаи Ғарб ба сурати ҳазорон ҷарақаҳои  фурӯзон пароканда шуда, баргардонад, онгоҳ аз он чизеро мехоҳем, ки дар тавонаш нест. Забони форсӣ забони иҷмол асту шиора, на забони тафсилу таҷзия” [2,105]

   Ин ҷо манзури доктор Шойгон нотавонии забони форсии тоҷикӣ нест, балки оҷизии тафаккури мост. Зеро маълум аст, ки байни калимаҳои тарҷуманашавандаи як забон ва рӯҳи халқ ё миллате, ки ба он забон сухан мегӯяд, робитаи ниҳоние вуҷуд дорад, чунки ба таъбири Ҳумболд “забони халқ рӯҳи онаст”. Ва забони форсии тоҷикии мо аз ин лиҳоз хело ғанист. Мафҳумҳои тарҷуманашавандаи забонамон (ашъори шуарои классикиамон гувоҳи он аст) ба қавли Жак Маритен, файласуфи маъруфи қарни XX Фаронса ба ҳайси “унвонҳои ашрофияти метафизикӣ”-и [4,215] худи миллат хидмат мекунад. Агар ин мафҳумҳо дар баробари тарҷума муқовимат мекунанд, сабабаш дар он аст, ки бо рӯҳияву назари мо самимона тавъаманд. Вақте ки ба қолаби забони дигар баргардон мешаванд, сеҳри каломашон аз байн меравад.

Аз ин рӯ, ин ҷо масъала ду паҳлӯи як сикка аст, зеро забонҳои аврупоӣ низ дар тарҷумаи шеъри ҷаҳоншумули мо ду чандон нотавонанд. Барои мисол,  агар бихоҳем чанд ғазале аз Хоҷа Ҳофиз ё  аз ҳазрати Бедилро ба яке аз забонҳои аврупоӣ баргардон кунем ба ҳамин нотавонии ин забони аврупоӣ бармехурем. Зеро сохти таҳлилии забонҳои аврупоӣ барои ироаи дақиқи иҳҳоми вожаҳо, таркибу мафҳумҳои печидаву тафсирпазири забони форсии тоҷикӣ, ки бо тамсилу шиора як дунё маънӣ доранд, оҷизанд. Бешак имконоти шеърии забонамон дар навъи худ беназир аст, ки он аз рисолати худи забонамон бархостааст. Аз ин рӯ, то ба имрӯз тафаккурамон шоирона ва забонамон истиорист.

Забони мо он гоҳ ба дарди улуми муосир мехурад, ки мо ҳам тағйир кунем ва аз тафаккури суннатӣ, ки анбори захираҳои андӯхтаи ниёгонамон аст, ба тафаккури таҳлилӣ гузарем. Ба қавли доктор Дорюши Шойгон: “Ҳар гоҳ тавонистем қолабҳои фикрии худро иваз кунем ва аз бақоёи биниши асотирӣ ва ҷодуие, ки ҳанӯз ҳам дар кунҳи зеҳнамон побарҷост раҳо шавем. Ва диққату мӯшикофӣ ва таваҷҷӯҳи хос ба ҷузъиёту бардошти таҷрубӣ аз воқеиётро ҷойгузини иҳҳоми зеҳнӣ ва диди орифона ба умур гардонему аз фалаҷи фикрии кунунӣ озод шавем. Ва худ ба тафаккуру ғавр дар умур бипардозем... ва аз шаҳомати фикрӣ бархӯрдор бошему аз ҷаҳишу суқути андеша боке надошта бошем, он гоҳ забони мо худ ба худ чизи дигаре хоҳад шуд” [2.107].

Ба таъбири дигар, ин тафаккур аст, ки забонро месозад ва мондагориву рушд ва ё аз рамақ мондани забон низ аз будан ё набудани тафаккур вобаста аст.

Як амри табиист, ки имрӯз бисёре аз мафҳумҳо ё истилоҳоти илмӣ, сиёсӣ ва фаннӣ, ки эҷоди забонҳои аврупоианд, дар забонамон муодили дақиқ надоранд. Зеро онҳо таровиши тафаккури ғарбианд, ки марҳилаи инқилобҳои илмӣ – техникӣ ва фановриро сипарӣ кардаанд.

Ҷомеаҳои шарқӣ, аз ҷумла Тоҷикистони мо дар марҳилаи таърихи гузариш қарор дорад, ки беш аз ҳафтод дар сади мардуми кишвар бо биниши асотирӣ ҳурофотӣ зиндагӣ мекунанд. Чунки руҳонияти мо бо милокҳои асримиёнагӣ умр ба сар мебаранд ва дар муқобилашон қишри маъдуди зиёӣ ё ба қавле “рӯшанфикр”-и  мо то ҳадде талош мекунанд, ки бо тафаккури муосир ҳамқадам бошанд.

Мутаассифона, ин ду қишри ҷомеа якдигарро наметавонанд бифаҳманд. Зеро заминаи тафаккури рӯҳонияти мо забони арабист, бар пояи тафаккури мазҳабӣ-асотирӣ. Заминаи тафаккури рӯшанфикрони мо бештар забони русӣ ва ҳоло аҳёнан англисист, бар пояи андешаи то ҳадде таҳлилӣ. Ҳар ду қишр тафаккурашон бар пояи забони миллӣ нест ва  мушкили аслӣ низ дар ин ҷост.

Албатта, ба вуҷуд омадани тафаккури наву пӯё дар заминаи забони миллӣ як раванди буғранҷу тӯлонист, аммо ба шарофати истиқлоли кишвар ва раҳнамоию талошҳои хастагинопазири Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон шолудаи он гузошта шудааст, ки самараи дилхоҳе ба бор хоҳад дод. Чунки забони тоҷикии мо тавону зарфияти онро дорад, ки рисолати хешро дар заминаи тафаккури ҷавобгӯи  даврони шадиди ҷаҳонишавӣ ба таври аҳсан анҷом дода, тафаккури миллиро ба миён овард.

Аз ин рӯ, то замоне, ки  тафаккури миллӣ ба воситаи забони миллӣ ба вуҷуд наояд ва онро ҳар як фарди ҷомеа дарк накунад, дар бораи истиқлолияти комил сухан гуфтан зуд аст.

 

Пайнавишт

1. Эмомалӣ Раҳмон. Фарҳанг ҳастии миллат. Душанбе: “Матбуот” 2001.
2. Дорюши Шойгон. Осиё дар баробари Ғарб. Чопи чаҳорум. Интишороти Амири Кабир. Теҳрон. 1362 ҳ.ш./ 1984 м.
3. Гумбольд В. фон. Избранные труды по языказнанию (перевод с немедского). М.: Прогрес. 1984
4. Жак Маритен. Творческая интуиция в искусстве и поэзии. М.:РОССПЭН, 2004.

«Фаромӯш набояд кард, ки пешрафти давлат ва ояндаи Ватан аз сатҳи донишу маърифатнокии мардум вобастагии мустақим дорад. Зеро бесаводӣ, ҷаҳолат ва хурофот ба инсон танҳо бадбахтӣ меоварад ва боиси ақибмонии ҷомеа ва иқтисодии давлат мегардад». (Аз Паёми Эмомалӣ Раҳмон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон  23. 12. 2022 )

Илму маърифат ва маънавиёти баланди инсонӣ яке аз шаклҳои асосии шуури ҷамъиятӣ буда, аз соҳаҳои махсуси фаъолияти одамон ба шумор меравад. Бояд ёдрас шуд, ки илму дониш дар асос ва заминаи амалияи ҷамъиятию таърихии инсоният пайдо шуда, зина ба зина ташаккул ёфта, бо мурури замон меваҳои шаҳдбор баҳри пешравии ҷомеа ва некуаҳволии мардум нисор сохтааст. Инсоният ба туфайли илму дониш пешрафт мекунад ва ривоҷ меёбад. Дар ин росто мисол овардани суханҳои пешвои миллат- муҳтарам Эмомалии Раҳмон хеле бамаврид хоҳад буд: «Мо тоҷикон, ки барҳақ яке аз миллатҳои қадимаву соҳибфарҳанги дунё ҳастем ва нақши тамаддунсозии моро оламиён этироф кардаанд, аз он ифтихор дорем, ки дар давоми чандин ҳазорсолаи умри миллатамон фарзандони фарзонаи баору баномус ва соҳибхирад дар корзори сарбаландиҳо ва фатҳу кушоишҳои миллат буданд ва барои озодиву истиқлолияти сарзамини аҷдодӣ мардона талошу мубориза карданд.»

Оре, илм бузургтарин маъво, асоситарин мафҳум ва маъхазест, ки ҳаёти инсон бо он пайваста мебошад. Бе илм наметавон одам буд, фарзанд тарбия кард ва дар қатори инсонҳои комил гаштугузор намуд. Шахсе, ки илм надорад, аз роҳи омӯзишу ақлу идрок бехабар аст, дарахти бесамареро мемонад, ки вуҷуд дорад, аммо аз нахлу умеде варо самар набувад. Афзудани дониш инсонро пурдону пурмаърифат, кордону нуктафаҳм мегардонад.

Рушди инкишофи ҳар ҷомеа аз дастовардҳои иқтисодию иҷтимоӣ, илмию фарҳангӣ дар ҳамаи давраҳои таърих аз маҳсули андешаву хирад, саҳми эҷодии зиёиён ва истеъдоду саводу маҳорати аҳли ҷомеа вобастагии калон дорад. Дар ҳар замон ҷомеа ба чеҳраҳои донишманду бомаърифат ниёз дорад ва таърих ҳаргиз нобиғаҳои илмро фаромӯш намесозад.

Оила як воҳиди ҷамъият буда, асоси онро ташкил медиҳад, рукни табиӣ ва асоси ҷамъият буда, нахустин мактаби тарбия ба шумор меравад.   Президенти ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрӣ бо аҳли зиё  қайд карда буд: «Дар шароити имрӯза яке аз масъалаҳое, ки ба назари ман моҳияти умумимиллӣ касб намудааст ба нақшагирии оила мебошад. Агар фарзандони мо дар оила тарбияи солим ва одобу ахлоқи хуб гиранд, ба қадри калонсолон падару модар, Ватан ва ба қадри меҳнати ҳалол расиданро омӯзанд, ҷамъият низ аз ин бурд мекунад ва миллат ҳам соҳиби як фарди соҳибдилу ватандӯст мегардад, давлат дар симои чунин фарзандони мо аъзои фаъоли ҷомеъаро муттаҳид намуда, ҳадафҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро амалӣ месозад. Аз ин лиҳоз  танзими оила масъалаи муҳимми рӯз аст.

Бояд қайд кард, ки бунёди оилаи солим ба зан- модар вобастагии калон дорад. Бинобар ин Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба заковати азалӣ ва нерӯи созандаи занони фарзонаю оқилаи тоҷик ҳамеша такя менамояд. Сарвари давлат ҳамеша дар суханрониҳои худ қайд менамояд, ки “Занону модарони мо бо дастони пурмеҳри худ ниҳоли ишқу муҳаббат, меҳру садоқат, саховату адолат ва илму маърифатро парвариш мекунанд ва қалби поки онҳо ҳамеша барои орому осуда ва пояндаву устувор нигоҳ доштани оила, ҷомеа ва давлат метапад”. Ҳар қадар, ки фарзандони мо аз хурдсолӣ дар фазои ороми оила тарбия ёбанд ва аз тамоми моҳиятҳои тарбия бархурдор гарданд, ҳамон қадар онҳо соҳибақлу соҳибмаърифат шуда дар ҷомеа саҳми хешро пайдо мегузоранд ва ба ягон гурӯҳҳое, ки ҷомеаро ба ақиб мебаранд, шомил намегарданд. Агар  фарзанди ноболиғ дар фазои ноороми оила ба воя расад ва аз моҳиятҳои тарбия бархурдор нагардад, ӯ ҳеҷ гоҳ дар ҷамъият мавқеъ пайдо карда наметавонад ва ӯ роҳҳои оворагардӣ, нашъамандӣ, нашъаҷалобӣ, дуздӣ ва қатлу кушторро барои худ интихоб мекунад ва ба як зудии даҳшатовар онҳо метавонанд ба гурӯҳҳои экстримистӣ, террористӣ, хурофот шомил гарданд. Яке аз сарчашмаҳои гаравидан ба равияҳои тундгаро  ин коста будани сатҳи таълиму тарбия ва худшиносию худогоҳии миллии ҷавонон аст, ки аз зинаи мактабӣ, муҳити атроф  ва бемасъулиятии волидайн дар таълиму тарбияи фарзандон оғоз мегардад. Гурӯҳҳои тафриқаандоз ҷавонони сатҳи дониш ва тарбияашон паст бударо ҳадафи мақсадҳои манфуронаи хеш намуда, миёни онҳо ихтилофҳои мазҳабӣ паҳн менамоянд, ки ин боиси нооромиҳои ҷомеа мегардад. Имруз мо тавассути васоити ахбори омма ё шабакаҳоим интернетӣ воқеаҳоеро шоҳид мешавем, ки агар ақли солим, зиракии сиёсӣ ва ҳисси ватандориву ватандӯстии комил надошта бошем, метавонем хатое дар ин роҳ содир намоем. Маҳз ҷавонон бояд донанд, ки равия ва ҷараёнҳои тундгаро, экстримистӣ, террористӣ омилҳои на танҳо рӯ ба харобӣ овардани миллат, балки доғдор намудани  дини мубини ислом мебошад. Афроди соҳибдонишу ботарбият ҳеҷ гоҳ ба миллату ватан хиёнат накарда, баръакс бо унсурҳое, ки авзои дохилии кишварро ноором месозанд, роҳ намедиҳанд. Моро зарур аст, ки ҷомеаи худ, хосса ҷавононро аз равандҳои муосири гурӯҳҳои ифродгаро огоҳ намоем ва аз вартаи гумроҳӣ наҷот диҳем, зеро ҷомеаи Тоҷикистонро ба ҷуз тоҷикистонӣ дигаре обод нахоҳад сохт. Имрӯз ҳар яки мо вазифадор ҳастем, ки барои пешгирии падидаҳои номатлуб ҳисси худшиносӣ ва ифтихори миллии аҳли ҷомеаро баланд бардорем. Насли ҷавонро чунон тарбия кунем, ки ғурур ва нангу номуси миллӣ дошта бошанд, пеши роҳи   ва барои ҳифзи марзу буми кишвар ҳамеша омода буда, ҳаргиз Ватанро ба хатар рӯ ба рӯ нагузоранд, зеро хушбахтии ҳар як фард дар Ватан будан ва барои Ватан хизмат намудан аст.

Бояд қайд кард, ки соҳаи илм ва маориф яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати давлатдории мо ба шумор меравад ва маҳз мо олимон ва омӯзгорон муваззаф ҳастем, ки ба кӯдакон ва наврасон аз зинаи аввал сар карда, таълиму тарбияро хуб ба роҳ монем, то тавониста бошем насли ҷавонро аз амалҳои номатлуб ҷилавгирӣ карда, онҳоро ба худшиносию хуштаншиносӣ, меҳанпарастию аҷдодхоҳӣ ва рӯ овардан ба фарҳанги миллӣ даъват намоем.

Мо ҳанӯз ҷанги бародаркуши дохилиро фаромӯш накардаем ва набояд аз ёд  барорем, зеро ин як саҳифаи хунину ғамбори таърихи мост. Гурӯҳҳои тундрави ифродгарои Тоҷикистон чун нерӯи қавии қудратталаб шакл гирифтанд, ки дар натиҷа низоъҳои хатарноки манфиатдорони дохилию хориҷӣ мардуми аз сиёсат бехабарро ба ду гурӯҳ тақсим намуда, ҷангу бесарусомониҳоро дар байни мардум ба роҳ монданд ва худашон дар канор истода тамошо карданд. Онҳо зеҳни мардумро фалаҷ гардонида, хазинаҳои давлатро ба яғмо бурда, бо ин роҳ мехостанд тамоми рукнҳои давлатдориро аз байн баранд. Надоштани ифтихори миллӣ, ки ҳамаро ба сӯи як ормон ҳидоят кунад аз авомили асосии кашондани ҷавонон ба сӯи гурӯҳҳои тундгаро ва моҷароҷӯ гардид.

Агар сиёсати онрӯза ва қонуни давлатро бо ҳам қиёс намоем, мебинем, ки фарқ  миёни замину осмон меистад. Ҳам сиёсати ваҳдатофаринии Ҳукумати Тоҷикистон  ва ҳам ҷаҳонбинии ҷавонони мо ба сӯи ягонагию иттиҳод нигаронида шудааст. Имрӯз Тоҷикистон бо ин фарзандони фарзонааш ифтихор мекунад, ки камбудиҳои фоҷеъафарҷомро ба зудӣ дарк карданд ва дафъатан аз паси ислоҳаш шуданд. Имрӯз заҳмат ва талоши фарзандони фарзонаи миллат аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар байни кишварҳои абарқудрати форсизабон ягона кишварест, ки роҳи дунявиятро интихоб намудааст. Агар аз он ҷанги бемаънии кӯтоҳмуддат солҳои тӯлонӣ гузашта бошад ҳам, ҳанӯз неруҳои иртиҷоӣ аз бетаҷрибагии баъзе аз ҷавонон сӯистифода намуда, мехоҳанд дар кишвари биҳиштосои мо гурӯҳҳои террористӣ ташкил диҳанд ва бо мақсади амалӣ сохтани манфиатҳои идеологӣ ва сиёсии худ вазъи ҷомеаро ноором созанд. Аз ҷумла, дар замони муосир дар ҳаёти иҷтимоӣ ва фарҳангии халқи тоҷик баъзе аз равишҳо ва калавишҳое сар мезананд, ки аз соддагӣ ва инсондӯстии мардум, аз эътиқоди самимӣ нисбат ба арзишҳои динӣ сарзада ба худшиносии миллӣ ва эҳсоси ватандорию ҳифзи истиқлолият латма ворид мегардад. Масалан, омилҳои бегонапарастӣ дар пӯшиши либос аз тарафи базе занон, гирифтори ба таассуби динӣ, худхоҳии бемавқеи ғайриахлоқӣ, таърихпарастӣ ва ғ..., ки дар заминаи озодии демократӣ сар зада, барои бисёриҳо масъалаи ночизи иҷтимоӣ намояд ҳам, дар асл боиси осебпазирии ҷомеа мегарданд. Вале ҷои таассуф аст, ки аксарият аз занҳои тоҷик ба ҷои шукргузорӣ кардан аз Ваҳдату Истиқлолияти кишвар ва пешрафти ҷомеъа ба мушкилиҳои зиёде роҳ дода истодаанд. Як зумра занон ақидаҳои хурофотпарастиро дар мадҳи аввал гузошта, ба ҷои рӯ овардан ва арҷ гузоштан ба фарҳанги миллӣ, рӯ ба фарҳани бегона оварда, фарҳанги бегонаро дар кишварамон зинда гардонида истодаанд, ки ин хело ҳам боиси таассуф аст. Пешвои миллат пеш аз ҳама муттаваҷеҳи  масъалаи ифродгароӣ ва хурофотпарастӣ шуда, пеши роҳи ин бадбахтиҳоро, ки аз асари хусумати як гурӯҳ, ки онҳо на миллат доранду на ватан болои занон қарор мегирад, ҷилавгирӣ менамояд. Пешвои миллат хеле хуб медонад, ки имрӯз аҳли ҷомеаи кишварро саволе ташвиш медиҳад, ки «Омилҳои шомилшавии занон ба ҳизбу ҳаракатҳои ифротӣ кадомҳоянд?» Чаро омилҳои динӣ дар ин гуна гароишҳо муассир ва фаъол мебошанд. Албатта, касе иддао мекунад, ки гаравиши занон ба ҳизбу ҳаракатҳои ифротӣ як ё ду иллату омилу сабаб дорад, шахси аз фалсафаю ҳикмат дур, аз ҳаёт ва қонуниятҳои иҷтимоӣ бехабар аст. Дар чунин мавридҳо дунболи як реша ва омилу сабаб гаштан кори бефоидаест. Зуҳуроти иҷтимоӣ ҳамеша сабабу иллатҳои бисёр доранд. Ҳамзамон таҷрибаи касбии кормандони мақомоти қудратӣ ва судӣ чандин ҳолатҳо ва сабабҳои ба гурӯҳҳои террористӣ гаравидани занонро муайян кардааст. Намояндагони гурӯҳҳои террористӣ дар навбати аввал бо чунин шахсиятҳои гумроҳ сарукор гирифта, бо роҳи фиребу найранг, бо роҳи ҷалби пинҳонӣ эътиқоди онҳоро, зери ниқоби афзалиятҳои динӣ зоҳир мегардонанд. Омилҳои сар задании тундгароӣ дар кишвар ҷанбаи гуногуни динию дунявӣ ва иҷтимоию иқтисодӣ дорад. Тоҷикистон давлати ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ҷавону рӯ ба тараққӣ буда, барои густариш додани фазои демократии ҷомеа, новобаста аз мушкилоти мавҷуда, кӯшиш ба харҷ медиҳад. Қисме аз шаҳрвандон такя ба хурофот ва сатҳи пасти маърифати худ намуда, баъзе амалҳои озодеро, ки марбут ба худи шахс аст, маҳкум месозанд. Қисмати дигар бошад, такя ба маданияти ғарб намуда, расму русум ва анъанаҳои миллии моро нодида мегиранд.

Бо мақсади пешгирӣ намудани оқибати фалокатбори чунин падидаҳо ва воқеоти сиёсие, ки ба рушди ҷомеа халали ҷиддӣ ворид менамоянд, лозим аст, ки оммаи мардум ва ҷавонону наврасон бояд соҳибилм бошанд, аз равандҳои гуногуни номатлуб канорагирӣ намуда, бар зидди онҳо ақидаҳои устувори худро муқобил гузошта тавонанд.

Ниҳоят, силоҳи равшани ягона ва муассир дар асри нав, яъне асри ХХ1, ба мисли асрҳои гузашта танҳо ва танҳо илму дониш аст. Бо мусаллаҳ шудани илму дониш метавонем алайҳи мушкилоти ҷаҳонишавӣ, фикри фарҳангӣ, ҳуҷумҳои хурофотӣ ва экстремизму терроризм мубориза барем, ки дар ин ҷода саводнокӣ, фарҳангу маънавиёти баланд ва зиракию ҳушёрии сиёсӣ дар даврони соҳибистиқлолии кишвар аз ҳар нигоҳ назаррас аст.

                                                                                              

Мавҷуда  Хучова,

ходими пешбари илмии

Маркази мероси хатии АМИТ